یادگیری با روش بحث گروهی

خلاصه :

چكيده

در بين روش‏هاي يادگيري، برخي معلّم‏محور است كه در آن معلّم محور فعاليت‏هاي آموزشي است و برخي يادگيرنده محور است كه در آن دانش‏آموز محور يادگيري است. با توجّه به تأثير خاص رويكردهاي يادگيرنده محور، امروزه اين روش‏ها توجه محققان و مربّيان را به خود معطوف داشته است. در بين روش‏هاي يادگيرنده محور، روش «بحث گروهي» از اهميت ويژه‏اي برخوردار است. نوشتار حاضر در پي آن است تا ضمن تعريف و نحوه اجراي اين روش، فوايد، شرايط موفقيت، موارد كاربرد و تركيب اعضاي آن را تعيين كرده، به برخي محدوديت‏هاي كاربرد آن نيز اشاره نمايد. در پايان نيز به اختصار برخي از شيوه‏هاي كاربرد اين روش در دروس حوزه‏هاي علميه و دانشگاه‏ها ارائه مي‏شود.

مقدمّه

روش‏هاي يادگيري به دو دسته كلّي قابل تقسيم است. در يك دسته معلّم در كانون يادگيري قرار داشته و عمده فعاليت‏هاي آموزشي حول محور او گردش مي‏كند. و در دسته دوم، شاگرد محوريت يادگيري را تشكيل مي‏دهد و معلّم به عنوان زمينه‏ساز و تشكيل‏دهنده و تسهيل‏كننده فعاليت او عمل مي‏كند. روش‏هاي نوع اول را روش‏هاي معلّم‏محور (teacher-centred Method) يا آموزش مستقيم مي‏نامند. گروه دوم روش‏ها كه «Student-Sentred Learning» نام دارد، به آن دسته از موقعيت‏هاي يادگيري اطلاق مي‏شود كه مشاركت دانش‏آموزان را درگير تعيين اهداف مي‏كند و امور زير را مورد تأكيد قرار مي‏دهد: اهداف مؤثر، تعامل با دانش‏آموزان، توانايي معلّم در پذيرش عبارات نادرست، به هم پيوستگي و خود پيروي گروه، و بخشي از زمان اختصاص يافته به مسائل و تجارب شخصي.¹

در بين روش‏هاي يادگيرنده محور، روش «بحث گروهي» كه موضوع اين نوشتار است، از جايگاه ويژه‏اي برخوردار مي‏باشد.

الف. تعريف

روش «بحث گروهي»،² گفت‏وگويي است سنجيده ومنظم درباره موضوعي خاص كه مورد علاقه مشترك شركت‏كنندگان در بحث است. در اين روش، شاگردان فعالانه در فعاليت‏هاي آموزشي، شركت مي‏كنند و مسئوليت يادگيري را به عهده مي‏گيرند. آنها در ضمن مباحثه، از انديشه و نگرش‏هاي خود با ذكر دلايل متّكي بر حقايق، مفاهيم و اصول علمي دفاع مي‏كنند.³ بنابراين،

در روش مذكور ويژگي‏هاي زير حايز اهميت است:

ـ «گفت‏گو»: دانش‏آموزان در اين روش هم شنونده و هم گوينده هستند و نه فقط شنونده.

ـ «سنجيده و منظم»: گفت‏گوي شاگردان هدفمند طراحي شده و با نظم خاصي به پيش مي‏رود.

ـ «موضوع خاص»: به منظور استفاده لازم از بحث، بايد موضوع كاملاً مشخص و معين شود.

ـ «مورد علاقه مشترك»: چنانچه موضوع مورد علاقه عموم شركت‏كنندگان نباشد، افراد با انگيزه لازم آن را دنبال نخواهند كرد.

ـ «دفاع از ديدگاه‏هاي خود»: در بحث گروهي، افراد ديدگاه‏هاي خود را در مورد موضوع خاص مطرح كرده و با تكيه بر استدلال‏هاي علمي، از ديدگاه خود حمايت مي‏كنند.

ب. فوايد

اين روش آموزشي يادگيرنده محور داراي فوايد متعددي است كه در اينجا به بررسي آن مي‏پردازيم:

1. تبادل اطلاعات

مباحثه و مذاكره گروهي، وسيله مؤثر و مفيدي است براي تبادل اطلاعات و كسب آگاهي‏ها؛ زيرا هر يك از افراد، اطلاع و دركي را كه از زاويه ديد و شناخت خود به دست آورده‏اند با هم در ميان مي‏گذارند و به بالا بردن سطح و اندازه معلومات يكديگر كمك مي‏كنند.

. تقليل اختلاف‏ها و كدورت‏ها

به دليل آنكه درك و شناخت هر فرد با درك و شناخت ديگران متفاوت بوده و هر فرد با توجه به علايق خاص خود به مسائل پيرامون مي‏نگرد، زمينه اختلاف‏نظر و ديدگاه بين افراد فزوني مي‏يابد. اختلاف‏نظر و ديدگاه نيز در موارد بسياري به بروز كدورت و دل‏گيري منجر مي‏شود. تشكيل جلسات بحث و مذاكره، در صورتي كه با بهره‏گيري از آگاهي‏ها و دانسته‏هاي هر يك از اعضا و تبادل افكار آنها همراه باشد، بي‏شك در روشن ساختن جنبه‏هاي متفاوت مسئله با مشكل موردنظر مفيد است و در تخفيف دادن و يا از بين بردن كدورت‏ها و دشمني‏ها و نزديك ساختن عقايد و نظريات مؤثر و سودبخش مي‏باشد.⁵

3. توانايي فهم مسائل پيچيده⁶

تبادل اطلاعات در مذاكره گروهي موجب مي‏شود كه افراد گروه با استفاده از وسعت اطلاعات، ديد عميق‏تري نسبت به مسئله پيدا كرده و موفق به درك مسائل پيچيده و دشوار شوند.

امام كاظم عليه‏السلام در وصيت به هشام بن حكم فرمودند:

يا هشام انّ اللّه ـ تبارك و تعالي ـ بشّر اهل العقل و الفهم في كتابه فقال:«فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُوْلَئِكَ هُمْ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ»(زمر: 17و18)؛ اي هشام! خداوند متعال اهل عقل و فهم را در كتابش بشارت داده است و فرموده: بندگانم را بشارت ده، آنان كه سخنان را مي‏شنوند و از بهترين آنها پيروي مي‏كنند، آنان كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده و آنان صاحبان عقل و انديشه‏اند.⁷

بنابراين، گفت‏وگو با ديگران زمينه طرح نظريات گوناگون در مورد مسئله مطرح شده را فراهم كرده و آن نيز به نوبه خود، روشن شدن ابعاد مبهم و پيچيده و در نهايت، هدايت الهي را به دنبال خواهد آورد.

4. تقويت استدلال و توان ارزشيابي ديدگاه‏ها

اين روش براي تحقق يافتن هدف‏هاي آموزشي «ارزشيابي انديشه‏هاي مختلف» و «ايجاد تحمّل و بردباري در برخورد با عقايد ديگران» مناسب است.⁸بدين‏سان، افراد با بحث گروهي، ضمن ارتقاي سطح درك خود، توان رويارويي با انديشه‏هاي مختلف و نقّادي آنها را نيز به دست مي‏آورند.

5. استفاده از زبان براي بيان مطالب

روش بحث گروهي به ياد گيرندگان كمك مي‏كند تا استفاده از زبان را ياد بگيرند، ديدگاه‏هاي خود را بيان كنند و عقايد و انديشه‏هاي خود را توجيه نمايند.⁹ به دليل آنكه در اين روش هر يك از عضا به نحوي درگير بحث مي‏شوند، هراس افراد كم‏رو و خجالتي براي صحبت كردن كاهش يافته و آنان نيز به تدريج از توانايي انتقال دادن مطالب برخوردار مي‏شوند.¹⁰

نمونههاي جلب همكاري دانش ‏آموزان خجول (به نقل از: روان‏شناسي پرورشي، ص 395)

1. «احمد، عقيده شما در اين‏باره چيست؟»

2. «لازم است عقيده فرد ديگري را در اين‏باره بدانيم. جمشيد، شما چه فكر مي‏كنيد؟»

3. منتظر يك سكوت طولاني نمانيد تا بعد از يك دانش‏آموز خجول بخواهيد كه نظري را ابراز كند. اكثر مردم، حتي افرادي كه پرحرف و مطمئن هستند، دوست ندارند كه سكوت را بشكنند.

4. از افراد خجول سؤال‏هايي بپرسيد كه به سادگي قابل جواب دادن باشند.

6. اتخاذ مناسب‏ترين تصميم

بحث و مذاكره گروهي، دانسته‏ها و بينش‏ها را، چنان‏كه مولوي نيز بيان داشته است، با هم مي‏آورد و بر وسعت ديد و عمق بينش مذاكره‏كنندگان مي‏افزايد و در نتيجه، تصميمات آنان را با واقعيات و مقدورات نزديك‏تر و سازگارتر مي‏سازد:

عقل با عقل دگر دوتا شودنور افزون گشته، ره پيدا شود

عقل قوت گيرد از عقلِ دگر پيشه‏گر كامل شود از پيشه‏گر.

در سال 1932 م نتيجه تحقيقي كه در دانشگاه كلمبيا براي مقايسه ميزان توانايي فرد و گروه در حل مشكلات به عمل آمده بود، منتشر گرديد. در اين تحقيق، مسائلي را براي پيدا كردن راه‏حل به افراد و گروه‏هاي چهار نفره ارائه كرده بودند. نتيجه حاصل از اين تحقيق، چنين بود:

الف. راه‏حل‏هاي درست، بيشتر از جانب گروه‏ها بود تا افراد.

ب. به نظر مي‏رسيد كه اين امر به اين علت است كه ردّ پيشنهادات نادرست و توجه به اشتباهات، در گروه‏ها زيادتر بود تا در افراد.

ج. در اين گروه‏ها (چهار نفره) نادرستي راه‏هاي پيشنهاد شده بيشتر توسط كساني غير از خود پيشنهاددهنده اظهار مي‏گرديد.

د. اعضاي گروه براي حل مشكلات به اندازه مساوي شركت و همكاري نمي‏كردند؛ يعني بعضي با انگيزه بيشتر و برخي با رغبت كمتري براي حل مشكل درگير بحث مي‏شدند.

ه . افراد سريع‏تر از گروه به راه‏هاي غلط مي‏رسيدند.¹¹

يافته‏هاي تحقيق مزبور مؤيد فرمايش اميرالمؤمنين عليه‏السلاماست كه فرمودند:

«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقف الخطاء»؛12 كسي كه از انديشه‏هاي گوناگون استقبال كند، به موقعيت‏هاي خطا آگاهي مي‏يابد.

ج. نحوه اجرا

براي آشنايي با شيوه اجراي بحث گروهي، لازم است وظايف معلّم و شاگردان را روشن نماييم.

وظايف معلم

معلّم در جريان بحث گروهي سه وظيفه اصلي بر عهده دارد:

1. فعاليت‏هاي مقدّماتي (پيش از جلسه): معلّم كه وظيفه رهبري گروه را بر عهده دارد، بايد پيش از شروع جلسه، فعاليت‏هاي زير را انجام دهد:

ـ تداركات لازم از قبيل محل تشكيل بحث گروهي، مواد و تجهيزات لازم و مانند آن را تهيه و آرايش هندسي نشستن افراد را تعيين كند.

ـ پيرامون موضوع بحث مطالعه و نكات اصلي مطالعات خود را يادداشت كند.

ـ سؤالاتي را كه براي شروع و ادامه بحث لازم است، تهيه و تنظيم كند.

ـ وظايف و مسئوليت‏هاي اعضاي گروه را معين سازد.

ـ منابع مورد نياز در زمينه بحث را شناسايي كند.

ـ از همه اعضاي شركت‏كننده در بحث بخواهد پيرامون موضوع مورد بحث مطالعه كنند و با آمادگي قبلي در جلسه بحث گروهي حاضر شوند.

2. شركت در بحث: معلم موظّف است در شروع بحث، تحت عنوان مقدمّه، هدف و ضوابط بحث گروهي را شرح دهد و وظايف اعضا را مجددا گوشزد كند. معلّم بايد در صحبت كردن حداقل مشاركت را داشته باشد. او بايد نقش خود را تا حد يك شنونده و شايد ناظر ـ كه تنها با صدا كردن نام افراد، يا اشاره كردن، يا تكان دادن سر، كار افراد را تحت نظارت دارد ـ كاهش دهد. كار معلّم بايد بيشتر پي‏گيري، تجزيه و تحليل و ارزيابي بحث باشد نه مشاركت در بحث.

3. كنترل و هدايت بحث: معلّم بايد مراقب باشد كه بحث از موضوع خارج نشود و چنانچه انحراف، اغتشاش و بي‏نظمي در بحث مشاهده كرد، بايد بلافاصله مداخله نمايد و سعي كند با استفاده از كمترين كلمات، بحث را به مسير اصلي خود برگرداند. او بايد با شركت دادن شاگردان در تصميم‏گيري‏هاي طول بحث، با دقت به تمام ديدگاه‏هاي آنان گوش دهد و از شاگرداني كه نظرهاي خود را بيان نمي‏كنند، دعوت به اظهارنظر نمايد. او بايد نتايج حاصل از بحث را خلاصه و دسته‏بندي كند و در صورت وجود اختلاف‏نظر در بحث، آن را ادامه دهد.

وظايف شاگردان

اهمّ وظايف شاگردان در جريان بحث گروهي عبارت است از:

ـ درباره موضوع مورد بحث فكر و مطالعه كنند.

ـ عقايد و تجربيات خود را در جلسه مطرح كنند.

ـ با دقت به جريان بحث و گفت‏وگو گوش دهند.

ـ در صورت عدم توجه، از اعضا بخواهند كه آن را دوباره توضيح دهند.

ـ در جريان بحث گروهي، با يكديگر به طور خصوصي صحبت نكنند.

ـ انتظار نداشته باشند كه نظر آنها حتما پذيرفته شود.

ـ اگر نظر و پيشنهادي دارند، به طور صريح بيان كنند.

ـ پس از پايان بحث، در مورد برنامه آينده تصميم‏گيري كنند.¹³

شاگردان و بايدها و نبايدهاي مربوط به بحث گروهي (به نقل از: Freshersworld. com)

1. تا حد ممكن طبيعي باشيد. سعي نكنيد خود را به گونه‏ هایي كه نيستيد، نشان دهيد. خودتان باشيد.

2. بحث گروهي به شما فرصت مي‏دهد صريح‏تر سخن بگوييد. ارزياب مي‏خواهد به سخنان شما گوش فرا دهد.

3. براي سازمان‏دهي افكار خود وقت بگيريد. در مورد آنچه قصد گفتنش را داريد، فكر كنيد.

4. در صورتي كه ترديدي در مورد موضوع داريد، به دنبال توضيح آن برآييد.

5. هنگامي شروع به صحبت كنيد كه موضوع را به روشني درك و تحليل كرده باشيد.

6. از راهبردهاي گوناگون براي ورود به بحث استفاده كنيد: ابتدا وارد بحث شويد يا با ديدگاه فردي ديگر موافقت كنيد و آن‏گاه به بيان ديدگاه‏هاي خود بپردازيد.

7. گشودن باب بحث تنها راه جلب توجه و تقدير نيست. اگر شما در طول بحث بينش‏هاي ارزشمندي ارائه ندهيد، همه تلاش‏هايتان در ورود به بحث بي‏ثمر خواهد بود.

8. حالات و رفتارهاي شما نيز سخنگوي شماست. اشارات و ادا و اطوار شما بيش از آنچه مي‏گوييد، منعكس‏كننده نگرش شماست.

9. مهارت‏هاي زبان صرفا تا حدي مهم است كه بتوانيد به روشني و رواني ديدگاه‏هاي خود را ارائه دهيد.

10. قاطع باشيد و نه قاهر؛ سعي كنيد در بحث و تحليل‏ها آهنگ صدايتان متعادل باشد.

11. اگر يكي از افراد چيزي گفت كه شما مخالف بوديد، خون‏سردي خود را حفظ كنيد. مهم آن است كه بي‏غرض بمانيد: بحث را شخصا در اختيار نگيريد.

12. همواره مؤدب باشيد: سعي كنيد از به كار بردن عبارات تندي مانند: «من به شدت مخالفم» يا «من موافق نيستم» اجتناب كنيد و به جاي آن از عباراتي همچون: «من مي‏خواهم در ارائه نظراتم در اين موضوع سهيم شوم» يا «يك تفاوت بين ديدگاه شما و من وجود دارد» يا «اجازه مي‏خواهم با شما اختلاف‏نظر داشته باشم» استفاده كنيد.

13. مهارت‏هاي رهبري خود را مرور كنيد؛ ديگران را به سخن گفتن ترغيب نماييد و به ديدگاه‏هاي آنان گوش فرا دهيد. پذيراي ديدگاه ديگران باشيد و زمخت و ستيزه‏جو نباشيد.

14. اگر شما يك گروه دوستان همفكر داريد، مي‏توانيد يك بحث گروه ساختگي به راه بيندازيد تا در خلال ارائه و دريافت بازخورد، بتوانيد از يكديگر چيزي فرا بگيريد.

د. شرايط موفقيت روش ثمربخش بودن اين روش و نيل به نتايجي كه به آن اشاره شد، مستلزم وجود شرايطي است كه در اينجا مورد توجه قرار مي‏گيرد:

1. توانايي معلم

اجراي مطلوب روش بحث گروهي، تا اندازه زيادي بستگي به شخصيت معلّم و درجه خون‏گرمي او دارد. معلّمي كه از اين روش بهره مي‏گيرد، بايد بردبار بوده و از توانايي نظم بخشيدن و سازمان‏دهي برخوردار باشد. همچنين روش بحث گروهي نيازمند معلّمي تيزهوش است كه براي پي‏گيري انحرافات بحث، بدون از دست دادن خطوطي كلّي مباحثه، به نكات اصلي بحث توجه داشته باشد. وي بايد قدرت تصميم‏گيري داشته باشد. او نياز دارد بخشي از قدرت خود را براي كنترل عمومي كلاس به كار گيرد؛ زيرا در اين روش هر شركت‏ کننده اين امكان را دارد كه بحث را به سمت نگرش‏هاي خود بكشاند. معلّمي كه فاقد چنين صفاتي باشد، براي اجراي روش بحث گروهي به هيچ وجه مناسب نخواهد بود.¹⁴

علاوه بر اين، معلّم بايد به گونه‏اي برنامه‏ ريزي كند كه هر گروه، از دانش‏آموزان توانمند برخوردار باشد تا ضمن رعايت عدالت در بين گروه‏ها، زمينه تضارب آراء و ارتقاي سطح علمي و دانش‏آموزان ضعيف‏تر نيز فراهم شود.

امام كاظم عليه‏السلام با اشاره به اهميّت بحث و گفت‏وگو با عالم مي‏فرمايند:

«محادثة العالم علي المزبلة خيرٌ من محادثة الجاهل علي الزّرابي»؛¹⁵ سخن گفتن با دانشمند حتي در مكان كثيف بهتر از گفت‏وگو با جاهل بر روي فرش‏هاي فاخر و گران‏بهاست.

2. آمادگي قبلي دانش‏آموزان

براي موفقيت يك بحث گروهي ضروري است دانش‏آموزان به سهم خود با دست پر در جلسه بحث حاضر شوند. اگر جلسه بحث و مناظره به منظور آموزش يك درس دانشگاهي است، دانشجويان مي‏بايست بعضي مطالعات مقدّماتي را پيش از آمدن به جلسه انجام داده باشند. در يك بحث موفق، يادگيري دانش‏آموزان فعالانه صورت مي‏گيرد، اما اگر شركت‏كنندگان در بحث آمادگي قبلي نداشته باشند، اين روش دستاورد اندكي خواهد داشت.¹⁶

از سوي ديگر، لازم است شركت‏كنندگان به طور جدّي و با انگيزه لازم در بحث شركت كرده و تمامي مساعي خويش را براي پربار كردن جلسات بحث گروهي به كار گيرند.

ي. محدوديت‏ها

در پايان بحث از روش «بحث گروهي»، لازم است خاطرنشان شود كه روش مذكور به رغم فوايد ارزشمند خود، محدوديت‏هايي نيز دارد كه عدم توجه به آنها مي‏تواند منجر به كاهش فايده و اثر اين روش شود. برخي از محدوديت‏هاي اين روش عبارتند از:

1. همچنان كه پيش‏تر نيز اشاره شد، استفاده از اين روش بيشتر در موضوعاتي مفيد و مؤثر است كه مورد توافق عمومي نبوده و زمينه ابراز نظرهاي گوناگون در مورد آن وجود داشته باشد.

2. روش بحث گروهي براي جلسات و كلاس‏هايي با جمعيتي اندك و حداكثر تا 30 نفر مناسب است و در كلاس‏هايي كه تعداد شركت‏كنندگان زياد باشد، از آن‏رو كه امكان نظارت معلم بر مباحث و نيز فرصت ارائه نظرات‏گروه‏هاكاهش‏مي‏يابد،اين‏روش‏مناسب‏به‏نظرنمي‏رسد.

3. توجه به شرايط سني شاگردان از ديگر نكات مهم در به كارگيري اين روش است. بر اين اساس، اين روش براي دانش‏آموزان مقطع ابتدايي چندان مناسب به نظر نمي‏رسد.

4. معلّمي كه از اين روش استفاده مي‏كند، بايد از توانمندي لازم براي اداره كلاس واجراي اين روش برخوردار باشد، در غير اين صورت، ممكن است اين احساس به دانش‏آموزان دست دهد كه از روش مذكور بهره لازم را نبرده‏اند.¹⁹

5. پيشرفت كمّي آموزش، در اين روش نسبت به روش سخنراني كمتر است. به همين دليل، ممكن است بسياري از معلّمان ترجيح دهند به جاي روش بحث گروهي، كه زمان‏بر است، از روش بي‏دردسر سخنراني مدد جويند.