سجع و جناس

خلاصه :

(سجع)

سجع در کلمه به معنای آواز قمری و آنچه به آن مانند باشد است. نثر مسجع نثری است آهنگین و شعرگونه؛ هر چند فاقد وزن است، همانند شعر، از موسیقی قافیه و زیبایی‌های ترفندهای ادبی و ظرایف بلاغی بهره دارد. زبان در نثر مسجع معمولاً عاطفی است نه خبری؛ زیرا سجع با مضامین خبری صرف تناسبی ندارد.

سجع در ادبیات: آوردن کلماتی در پایان جمله های نثر که در وزن یا حرف یا هر دو ( وزن و حرف آخر ) با هم یکسان باشد.

نکته 1 : سجع در کلامی دیده می شود که حداقل دو جمله باشد یا دو قسمت باشد.

نکته 2 : سجع باعث آهنگین شدن نثر می شود به گونه ای که دو یا چند جمله را هماهنگ سازد.

نکته 3 : سجع در نثر حکم فافیه در شعر را دارد.

نکته 4 : اگر در پایان جمله ها کلمات تکراری وجود داشته باشد ، سجع پیش از آن می آید.

مثال : ملک بی دین باطل است و دین بی ملک ضایع .

مثال : الهی اگر بهشت چون چشم و چراغاست بــی دیــدار تــو درد و داغاســت .

مثال : طالب علم عزیز است و طالب مال ذلیل .

مثال : محبت را غایت نیست از بهر آنکه محبوب را نهایت نیست.

مثال : باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده

(جناس)

یکسان نبودن دو یا چند واژه در واج‌های سازنده را گویند، گرچه معنی متفاوتی نداشته باشند. در دو کلمه هم‌جنس گاه جز معنی تفاوتی ندارند و گاه علاوه بر معنی، در یک مصوت یا همخوان با هم متفاوت‌اند.به دو کلمهٔ هم‌جنس یا هم‌معنی که در یک مصراع یا بیت به کار می‌رود، ارکان جناس میگویند. ارزش جناس به موسیقی و آهنگی است که در سخن می‌آفریند و زیبایی جناس در گروه پیوندی است که با معنی سخن دارد. جناس در شعر و هم در نثر به کار می‌رود.

(جناس ناقص حرکتی) :

یکسان نبودن دو یا چند واژه در صامت‌ها (حروف بی‌صدا) و اختلاف آنها در مصوت های (حرف هاي صدادار). تکرار صامت‌ها، موسیقی درونی مصراع را پدید نمی‌آورد؛ مانند:

• مثال :        شکر کند چرخ فلک، از مَلِک و مُلک و مَلَک           کز کرم و بخشش او، روشن و بخشنده شدم

(جناس ناقص اختلافی):

شباهت یک کلمه در حرف اول، وسط یا آخر است. جناس میان دو واژه آنگاه جناس ناقص خوانده می‌شوند که اختلاف آنها بیش از یک حرف باشد. مانند:

• مثال :    بدان گه که خیزد خروش خروس           ز درگاه برخاست آوای کوس

(جناس ناقص افزایشی):

اختلاف یک واژه در معنی و تعداد حروف است. این نوع جناس در کتب سنتی جناس زاید یا مُذَیّل نامیده می‌شده‌است. در جناس ناقص افزایشی، افزایش ممکن است در حرف اول، وسط و آخر رخ دهد. مانند:

• مثال :      سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند               همدم گل نمی‌شود، یاد سمن نمی‌کند

(جناس تام):

جناس تام آن است که دو واژه یا واج در خط و تلفظ یکسان باشند، ولی در معنی با هم تفاوت داشته باشند. مثال:           بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر            دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

جناس را بیابید .

1.نوعروسی چو سرو تر بالان                گشت روزی ز چشم بد نالان ( سنایی )

2.خسروی در دشت با یوز و باز                آن دو روبه را ز هم افکند باز ( فردوسی )

3.مرنج حافظ و از دلبران حفاظ مجوی           گناه باغ چه باشد چو این گیاه نرست (حافظ )

4.گر مار نه ای ، دائم از بهر چرایند               مؤمن زِ تو ناایمن و ترسان زِ تو ترسا (ناصر خسرو)

5.جنّت رقمی زِ رُتبت اوست                 تبّت اثری زِ تُربت اوست ( خاقانی )

6.دوای دردِ عاشق را کسی کو سهل پندارد              زِ فکر آنان که در تدبیر درمانند در مانند ( حافظ )

7.دربند مُدارا کن و دربند میان را                   در بند مکن خیره طلب مُلکت دارا (ناصرخسرو)

8.فتنه نامی هزار فتنه درو               فتنه ی شاه و شاه فتنه برو ( نظامی )

9. ده روز مهرِگردون ، افسانه است و افسون              نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا ( حافظ )

10.نقطه گه ِ خانه ی رحمت تویی              خانه برِ نقطه ی زحمت تویی ( نظامی )