روش يادگيرى اكتشافى -قسمت دوم

خلاصه :

اقدامات پس از آموزش

اقدامات پس از آموزش، در روش آموزش براى يادگيرى اكتشافى، مانند ساير روش هاى آموزشى شامل ارزشيابى از فعاليت هاى يادگيرندگان و نتايج به دست آمده و دادن نوعى بازخورد به آنان است.

به دليل آنكه در اين روش آموزشى هدف كسب دانش و اطلاعات تازه نيست، روش هاى مرسوم و متداول ارزشيابى، يعنى آزمون هاى كتبى، در اين باره مفيد نيستند. به جاى اين وسايل اندازه گيرى، بهتر است از آزمون هاى عملكردى و ساير وسايلى كه براى سنجش فرايندهاى يادگيرى مناسب ترند، استفاده كرد.

محدوديت هاى روش يادگيرى اكتشافى

روش يادگيرى اكتشافى به رغم نقاط قوت و فوايدى كه دارد، مورد انتقادهايى نيز قرار گرفته است. در اينجا به برخى از اين انتقادها اشاره مى نماييم:

1. معلمى كه معمولا ناتوان و بى كفايت است (يا حتى يك معلم كارآمد در روزى كه ناموفق است) ممكن است نتايج فرعى روش اكتشاف كلاس خود را شگفت انگيز بخواند تا عدم توانايى خود را بپوشاند.

2. احتمال اينكه همه جلسات اكتشاف كارا باشند، كم است. اسكينر به اين حقيقت غيرقابل انكار عقيده دارد كه جلسات واقعى اكتشاف در داخل و خارج از مدرسه به ندرت يافت مى شود.

3. چون دانستن حداقلى از معلومات، شرط اول ارتقا به تعليم و تربيت عالى تر است، اغلب دانش آموزانى كه از طريق روش اكتشاف ياد مى گيرند، احتمالا آن قدر نمى آموزند كه در پذيرش اغلب كالج ها و دانشگاه ها پذيرفته شوند.

4. احتمال بسيار دارد يك يا دو دانش آموز بخواهند همه اكتشاف را به خود منحصر كنند; زيرا همه افراد كلاس به ندرت مى توانند در يك لحظه به بينش برسند و احتمال دارد كه اين موقعيت، حسادت، رنجش يا احساس حقارت دانش آموزانى را كه هرگز اكتشافى نكرده اند، برانگيزاند.

5. در يك زمان فقط يك نفر مى تواند صحبت كند. معلم هر شيوه اى را هم كه به كار برد، به ناچار يكى از دانش آموزان به عنوان سخنران عمل مى كند و بقيه گروه، دست كم به طور موقتى مجبورند نقش شنونده را ايفا كنند. در اين حالت، بخصوص اگر گوينده قوّه بيان نداشته و پر چانه باشد، ممكن است دانش آموزان كمتر مجذوب و درگير موضوع شوند. برخى از دانشجويان دانشگاه ترجيح مى دهند در كلاس درس به آنچه معلم مى گويد، گوش دهند.

6. مشكل ديگر آن است كه معلمى كه از اين روش استفاده مى كند در موقعيت خود دچار مشكل مى شود. آيا او بايد وانمود كند كه خودش نيز موضوع را نمى داند، يا به دليل اكتشاف به طور جمعى، چيزهايى را براى آموختن انتخاب مى كند كه خود هنوز ياد نگرفته است؟ يا صريحاً بگويد «من مى دانم، ولى شماخودتان بايد آن را پيدا كنيد»؟

7. در اين روش، فرهنگ اعضاى جديد خود را از مجموعه اى از مهارت ها، دانش و اعمال اجتماعى و اخلاقى بهره مند نمى سازد و اعضاى جديد بايد وقت خود را براى دوباره كشف كردن گذشته تلف كنند.

پيشنهادها

به رغم محدوديت هاى روش اكتشافى، راه هاى بسيارى براى به كار بردن اين روش در كلاس درس وجود دارد. برخى از اين پيشنهادها عبارت است از:

1. ايجاد جوّى آرام

براى اينكه روش اكتشافى مفيدتر واقع شود، دانش آموزان بايد براى نظرهاى خود، بدون ترس از تمسخر يا شكست، احساس آزادى كنند. كومز (Arthar W. Combs) و اسنيگ (Donald Snygg) محيط كامل مطلوب يادگيرى را محيطى عارى از تهديد توصيف مى كنند. آنها همچنين خاطرنشان مى كنند كه براى اينكه دانش ياد گرفته شده در رفتار اثر بگذارد، فرد بايد ارتباط دانش با خود را درك كند، و اين درك شخصى وقتى به بهترين صورت انجام مى گيرد كه محيط آرام و عارى از شتاب زدگى وجود داشته باشد. آنها همچنين استدلال مى كنند كه «اشتباه كردن جزء لاينفك يادگيرى است. در جايى كه اشتباه كردن مجاز نيست، به احتمال زياد، يادگيرى كم صورت مى گيرد.»

2. ارائه موضوعى تهييج كننده

با ارائه موضوعى تهييج كننده يا سؤالى كه گسترش بينش را تشويق كند، به سازمان دادن بحث بپردازيد. اين قسمت، محور روش اكتشافى را تشكيل مى دهد. نكته اصلى اين است كه شرايط را به گونه اى تنظيم كنيم كه به بينش بينجامد. سؤال را مى توانيد طورى طرح كنيد كه فقط بر يك نكته تأكيد داشته باشد و يا بكوشيد دانش آموزان را در درك چندين مفهوم وابسته به هم تشويق كنيد. البته، موضوعات با توجه به سطح كلاس و نوع مطلب فرق خواهد كرد. توجه به شيوه هاى زير مى تواند زمينه كسب بينش را براى دانش آموزان فراهم سازد:

• تأكيد بر مقايسه; مثلا، آيه 5 سوره كهف را كه نشانگر جن بود شيطان است، با آيه 34 سوره بقره كه ظاهرش فرشته بودن شيطان است، مقايسه كنيد.
• تشويق به حدس زدن; براى مثال، از شاگردان بخواهيد حدس بزنند كه چرادر آيه 55 سوره مائده عبارت جمع «الذين آمنوا» به اميرالمؤمنين(عليه السلام)اطلاق شده است؟
• تهييج آگاهى; مثلا، از شركت كنندگان بخواهيد آيه 11 سوره نور را تحليل كنند كه چرا در آن، شايعه پراكنى عليه مؤمنان را مايه خير براى آنها دانسته است؟
• عوض كردن موضوع; براى مثال، پس از آنكه شاگردان را متقاعد كرديد كه عبارت جمع «الذين آمنوا» مى تواند بر يك فرد اطلاق شود، از آنها سؤال كنيد كه چرا در آن آيه ولايت به معناى «سرپرستى» و نه به معناى «دوستى» به كار رفته است؟
• معرفى يافته هاى مغشوش كننده; مثلا، فيلمى نشان دهيد كه مفاهيمى را مغاير آنچه دانش آموزان بديهى مى دانند، مجسّم كند.

3. نگه داشتن بحث در مسير اصلى

وقتى بحث ادامه دارد، سعى كنيد آن را در مسير اصلى نگه داريد و هر انحرافى را در آن به موضوع اصلى برگردانيد. نكات مطرح شده را مورد تحليل و سؤال قرار دهيد.

اگر مى خواهيد مثل يك رهبر عمل كنيد، بايد نظارت هم داشته باشيد.

براى مثال، اگر انحرافى در بحث پيش بيايد معمولا بهتر است آن را به موضوع اصلى برگردانيد. با اين حال، گاهى احساس مى كنيد كه بهتر است كلاس را به پيگيرى موضوع بى ارتباط اما مهمى تشويق كنيد. در هر حال، نظارت شما بايد هميشه غيرمستقيم و هوشيارانه باشد تا جوّ آرام و غيرعجولانه كلاس را حفظ كند.

4. توجه به اهميت ساخت در درك سريع روابط جديد

هدف روش اكتشافى اين است كه دانش آموزان را وادارد كه ادراكات خود را به نحو كم و بيش معينى تجديد سازمان كنند تا بتوانند روابط جديد را دريابند. بنابراين، بحث هاى كاملا بازى كه بدون نتيجه ادامه پيدا مى كند، معمولا مورد توجه نيست.

اين پيشنهاد كه شما جلسات اكتشافى را سازمان دهيد، مستلزم آن است كه پيش از شروع درس بدانيد از دانش آموزان انتظار ياد گرفتن چه چيزى را داريد. به هر حال، بايد آن قدر انعطاف داشته باشيد كه به دانش آموزان اجازه دهيد رويه كم و بيش متفاوتى را در پيش گيرند يا فراتر از آنچه تصور كرده ايد، پيش روند. اگر به دانش آموزان فرصت دهيد، احتمالا متعجب مى شويد كه چقدر از آنها مى توانيد ياد بگيريد! در حقيقت، اين يكى از برترى هاى روش اكتشافى بر يادگيرى برنامه اى است.

5. مناسب تر بودن اين روش براى دانش آموزان باهوش

توجه داشته باشيد كه روش اكتشافى براى دانش آموزان باهوش، متكى به نفس، با انگيزه كافى و براى موضوعاتى كه رفتار پايانى مشخص ندارند، مناسب تر است.

اگرچه بسيارى از معتقدان روش اكتشافى بر اين نظرند كه اين روش مى تواند در همه سطوح، با همه دانش آموزان با استعدادهاى گوناگون و براى تمام موضوعات درسى به كار رود، ولى بديهى است كه در بعضى موقعيت ها بهتر از موقعيت هاى ديگر به كار مى رود. براى مثال، احتمال بسيارى وجود دارد كه كودكان خردسال استفاده كاملى از اين روش نكنند. به علاوه، اين نتيجه گيرى به نظر معقولانه است كه گرچه كودكان باهوش و متكى به نفسى كه به مدرسه و يادگيرى علاقه مند هستند ممكن است با يك برنامه ثابت و پيگير اكتشافى پيشرفت كنند، ولى چنين برنامه اى براى كودكان كم هوش تر ـ بعد از مشاهده مكرّر همكلاسانى كه از كسب بينش اظهار رضايت مى كنند ـ ممكن است دلسردكننده باشد.

6. استفاده از شيوه هاى تعليم و تربيت باز

بسيارى از شيوه هاى تعليم و تربيت باز با روش اكتشافى سازگار و موافق است. مضامين تعليم و تربيت باز كه والبرگ ( Herbert J.Walberg) و توماس (Susan Christie Thomas) درباره آن شرح داده اند، توصيفى كلى از اين موضوع به دست مى دهد:

• به دانش آموزان اجازه درگير شدن و فعاليت بدهند.
• يادگيرى از يكديگر را تشويق كنيد و اجازه دهيد مطالب را سازماندهى و تنظيم كنند.
• از آزمون ها براى تشخيص و كمك به يادگيرى استفاده كنيد.
• جوّى گرم و مورد قبول در كلاس ايجاد كنيد.

7. توجه به برخى معيارها براى كسب نتايج مطلوب تر

توجه داشته باشيد كه گرايش ها مهم تر از موضوعات درسى است، و اينكه چطور بياموزيم، از اينكه چه بياموزيم، مهم تر است.

نظريه پرداز ميدانى به احساس دانش آموزان درباره آنچه مى آموزند توجه زيادى مى كند. اگر تعداد جلسات اكتشاف و تعداد جلسات برنامه اى و سخنرانى برابر باشند، مقدار يادگيرى قابل اندازه گيرى كه حاصل جلسات يادگيرى برنامه اى و سخنرانى است بيشتر خواهد بود، ولى از اين ديدگاه، بر حسب اينكه چه معيارهايى به كار رود، نتايج كار جلسات اكتشاف مطلوب تر و معنادارتر خواهد بود. كومز و اسنيگ اين نظر را در جملات زير بيان كرده اند:

چون هدف مدارس، توسعه حداكثر قابليت هر كودك به عنوان عضوى خوشبخت و مولّد براى جامعه است، محك واقعى موفقيت دانش آموز، ميزان اطلاع او از آموخته هاى خود يا حتى درجه توانايى وى در به كار بردن اين آموخته ها در مدرسه و زيرنظر معلم نيست، بلكه محك واقعى، ميزان استفاده داوطلبانه او از اين آموخته ها در زندگى روزمرّه خارج از مدرسه است. به عبارت ديگر، نگرشى كه همراه با موضوعات درسى كسب مى شود، احتمالا از خود موضوعات درسى نيز مهم تر است.

جمع بندى نهايى

روش يادگيرى اكتشافى روشى بسيار مؤثر براى تقويت انگيزه دانش آموزان در جهت درك مطلوب تر مطالب درسى به شمار مى رود. هرچند اجراى اين روش نيازمند معلمى توانا و با كفايت، دانش آموزانى آماده و مستعد، و موضوعى مناسب است، و اين موارد خود نوعى محدوديت براى آن محسوب مى شود، اما مى توان با به كارگيرى پيشنهادهاى ارائه شده در اين نوشتار، زمينه استفاده از فوايد بسيار اين روش را فراهم كرده و محدوديت هاى آن را كمينه ساخت. آنچه مهم است آن است كه ساختن دانش توسط خود يادگيرندگان به درونى شدن و جوشش آن مى انجامد