ایهام

خلاصه :

ایهام یعنی آوردن واژه‌‌ای  با حداقل دو معنی مناسب با کلام، که یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن است. در واقع هر گاه دو معنای یک واژه را بتوان درون بیت یا عبارت جا گذاری کرد و از هر دو معنا کلام منطقی به دست آید آن واژه ایهام دارد. معمولا مقصود شاعر معنی دور آن است و گاهی نیز هر دو معنی مورد نظر ‌می‌باشد.

برای یافتن ایهام به صورت زیر عمل میکنیم:

1. به دنبال واژه‌‌های دو معنایی یا چند معنایی می‌ گردیم که در این میان واژه‌‌ های ایهام برانگیز اولویت دارند.

2. همه معانی واژه را به ذهن می‌ آوریم و یک به یک به جای واژه، جاگذاری می‌کنیم، اگر دو معنا پس از جاگذاری قابل قبول بود، ایهام داریم.

بسیاری از اشعار که تخلص شاعر در آنها آمده است ایهام دارند.

مثال از ایهام:

ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است      ببین که در طلبت حال مردمان چون است

در این بیت مردمان در مصرع دوم ایهام دارد، یکی از معانی آن مردمک چشم ها است و معنی دیگر آن انسان است.

امشب صدای تیشه از بیستون نیامد       شاید به خواب شیرین، فرهاد رفته باشد

شیرین در مصرع دوم ایهام داد، یکی از معانی آن شیرین معشوقه خسرو است و معنی دیگر آن لذت بخش و گوارا است.

نمونه هایی از آرایه ایهام در اشعار حافظ:

1. حکایت لب شیرین کلام فرهاد است      شکنج طره‌‌‌ ی لیلی مقام مجنون است

در بیت بالا، مصرع اول، شیرین ایهام دارد و معنی اول آن شیرین معشوقه خسرو است و معنی دیگر آن خوشمزه و گوارا است.

2. ما در پیاله عکس رخ یار دیده‌ ایم      ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما

در بیت بالا، مصرع دوم، مدام ایهام دارد و یکی از معانی آن شراب و معنی دیگر آن همیشه و دائمی است.

نمونه ای از آرایه ایهام در اشعار سعدی:

1. به راستی که نه همبازی تو بودم من      تو شوخ دیده مگس بین که می‌کند بازی

در بیت بالا، مصرع دوم، بازی ایهام دارد، یکی از معانی آن بازی و تفریح و معنی دیگر آن پرنده شکاری باز است.

2. خانه زندان است و تنهایی ضلال      هر که چون سعدی گلستان اش نیست

در بیت بالا، مصرع دوم، گلستان ایهام دارد، یکی از معانی آن گلستان عامیانه و جایی که پر از گل است، است و دیگر معنی آن کتاب گلستان سعدی است.

نمونه سوالات آرایه ایهام:

1.در بیت ير، آرايه ايهام را بيابيد و معاني مختلف واژه اي که اين آرايه را پديد مي آورد، بر شماريد.

چشم چپ خويشتن بر آرم       تا روی نبيندت به جز راست

پاسخ: راست در مصرع دوم ایهام دارد و یکی از معانی آن چشم راست است و دیگر معنی آن، حقیقت و درستی است.

2.ایهام را یافته و معانی آن را مشخص کنید.

ميان گريه می خندم که چون شمع اندر اين مجلس       زبان آتشينم هست، ليکن در نمی گیرد

پاسخ: در مصرع دوم، نمیگیرد ایهام دارد و یکی از معانی آن اثر نمی کند و معنی دیگر آن روشن نمی شود است، زیرا نوشته زبان آتشینم.