آموزش آرایه حسن تعلیل

خلاصه :

حسن تعلیل یعنی ذکر کردن دلیلی شاعرانه و خیالی به جای علت شناخته شده و مشهود یک چیز. نام آرایه حسن تعلیل از دو بخش حسن (زیبایی) + تعلیل (ذکر علت) تشکیل شده است.

هنگامی که برای پدیده یا چیزی که دلیل علمی دارد علتی شاعرانه ویا خیالی مطرح میکنیم، مانند اینکه ما داریم با یکی از دوستانمان پیاده روی میکنیم که ناگهان باران میبارد سپس ما رو به دوستمون میکنیم و به او میگویییم: آسمان دارد به حال ما گریه میکند! درحالیکه همچین چیزی خیالی است و بارش باران از ابر علتی علمی ولی با این حال ما با گفتن این جمله از آرایه حست تعلیل استفاده کرده ایم.

حال برای درک عمیق تر این آرایه و فهمیدن دقیقتر آن به بررسی چند مثال میپردازیم.

ای آبشار نوحه گر از بهر چیستی؟

چین بر جبین فکنده ز اندوه کیستی؟

دردت چه درد بود که چون من تمام شب

سر را به سنگ می زدی و می گریستی؟ (زیب النساء مختلص به مخفی)

در این شعر، شاعر برای سه مسئله ذر مورد آبشار یعنی صدای آب سنگ های لایه لایه دیواره ی آبشار و خوردن آب به سنگ ها دلایلی شاعرانه می آورد: آبشار مثل شاعر غمگین یا عاشق است و برای همین گریه میکند و چین بر پیشانیش انداخته و سرش را به سنگ ها می کوبد.

خاک بغداد به مرگ خلفا می‌گرید
ورنه این شط روان چیست که در بغدادست (خواجی کرمانی)

در اینجا شاعر برای جاری بودن رود دجله در بغداد دلیلی شاعرانه ذکر میکند: بغداد دارد برای خلیفه هایی که آنجا مرکز حکومتشان بوده و حالا مرده اند گریه میکند.

نی که می نالد همی در مجلس آزادگان

زان همی نالد که بر وی زخم بسیار آمده است (سعدی)

شاعر برای صدای ناله وار نی دلیلی شاعرانه بیان کرده است: سوراخ های روی نی زخم های او هستند که نی از دردشان ناله میکند.

خمیده پشت از آن گشتند پیران جهان دیده

که اندر خاک می جویند ایام جوانی را (حافظ)

در این شعر شاعر علت خمیدگی پشت آدم های پیر را این میداند که، آنان در میان خاک به دنبال جوانیشان میگردند.

بشکن دل بی نوای ما را ای عشق

این ساز شکسته اش خوش آهنگ تر است (سید حسن حسینی)

اینجا شاعر برای شکسته شدن دل از عشق علتی شاعرانه ذکر میکند: دل مانند سازی است که شکسته اش صدای بهتری دارد.