محتوای درسی
نماز
نماز
نماز
خلاصه :
در اسلام، علاوه بر نمازهای واجب،|
|
این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
نماز عملی عبادت است که پنج بار در اوقات معینی از شبانه‌روز واجب است. در این عبادت، نمازگزار رو به قبله می‌ایستد و ذکرهای ویژه‌ای را می‌خواند و اعمال ویژه‌ای را مانند رکوع و سجده به‌جا می‌آورد. نماز به دو شکل فردی (فُرادا) و جماعت خوانده می‌شود.
نماز، نخستین عبادتی است که بر پیامبر(ص) و پیروانش در مکه واجب شد و یکی از عبادات اصلی مسلمانان است که در قرآن و متون دینی درباره آن بسیار تأکید شده و از آن با تعبیراتی مانند «ستون دین» و «شرط قبولی سایر اعمال» یاد شده است.
علاوه بر نمازهای واجب روزانه، نمازهای مستحبی فراوانی نیز وجود دارد که در روایات، برای آنها آثار و پاداش‌های فراوانی در دنیا و آخرت بیان شده است. مهم‌ترینِ این نمازها، نماز شب و نافله‌های نمازهای واجب است.
واژه‌شناسی
نماز واژه‌ای فارسی است که برای «صلاة» به کار می‌رود. نماز به معنای خم شدن، سرفرودآوردن برای ستایش پروردگار، احترام و اظهار بندگی و اطاعت است.[۱][۲] واژۀ قرآنی "صلاة" از ریشۀ «ص ل و» به معنای دعاست[۳] و جمع آن "صَلَوات" است، "صلاة" در بعضی آیات[۴] به معنای دعا هم به کار رفته است.
جایگاه نماز
در قرآن ۹۸ بار به نماز پرداخته شده است[۵] و چنان جایگاه ممتازی دارد که در بسیاری از آیات به عنوان مهمترین و اولین عمل فردی و اجتماعی مؤمنین در کنار ایمان ذکر شده است؛[یادداشت ۱] از سوی دیگر نه تنها از اولین ناله‌های دوزخیان ترک نماز را بیان می‌کند[۶] بلکه از نمازگزاران سهل انگار در نماز، در کنار تکذیب کنندگان دین یاد کرده است.[۷] هیچ عملی در قرآن همچون نماز مورد تأکید قرار نگرفته است، نماز عامل بازدارندۀ از گناه،[۸] وسیلۀ فلاح و رستگاری،[۹] یاری کننده در مشکلات زندگی،[یادداشت ۲] و از سفارشات مهم خدا به انبیا[۱۰] و دغدغه‌های پیامبران بزرگ الهی به ویژه در مورد خانواده‌شان است.[۱۱]
در گفتار و عملکرد پیامبر(ص) و امامان نیز نماز جایگاه رفیعی دارد. در دو کتاب وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در این موضوع نقل شده است.
در روایات، از نماز با تعابیر مختلفی یاد شده است از جمله:
|
و برای سستی یا ترک نماز نیز عواقب سنگینی بیان شده است از جمله:
تاریخچه نماز
نماز از عباداتی است که هیچ شریعتی از آن خالی نبوده و گونه‌های آن بر حسب شریعت‌های مختلف فرق داشته است.[۴۱] در قرآن از نماز حضرت ابراهیم(ع)،[۴۲] اسماعیل[۴۳] و اسحاق، موسی،[۴۴] زکریا،[۴۵] عیسی،[۴۶][۴۷] شعیب[۴۸] و لقمان حکیم[۴۹] و در روایات از نماز حضرت آدم[۵۰] و بسیاری دیگر از انبیا یاد شده است.
قرآن، نماز را مخصوص انسان‌ها ندانسته و بیان می‌کند همه موجوداتی که در آسمان‌ها و زمین هستند نمازی ویژۀ خود دارند:
| « | أَ لَمْ‌تر أَنَّ اللَّهَ یسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیرُ صَافَّاتٍ کلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِما یفْعَلُونَ (ترجمه: آیا نمی‌دانی هرکه در آسمان‌ها و زمین است و پرندگان بال گشوده خدا را تسبیح می‌گویند؟ به یقین هریک نماز و تسبیح خود را می‌داند و خدا به آنچه انجام میدهند داناست.)[ نور–۴۱] | » |
نماز در یهودیت «تفیلا» (در عِبری: תפילה) و در جمع تفیلیم یا تفیلوت خوانده می‌شود و احکام آن در سیدور یا بخش‌های «میشنا» (کتب سنتی دعای دین یهود) آمده است. معمولا در هر روز سه نماز خوانده می‌شود و در روز شبات (شنبه) و سایر روزهای مقدس، فرقه‌های اُرتُدُکس و محافظه کار یک نماز اضافی به نام موسف می‌خوانند.
نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاص تثلیث (پسر یا روح القدس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحی نماز به صورتهای مختلف گزارده می‌شود. نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش سرایی) باشد مانند مراسم عشای ربانی و یا به صورت فردی برگزار شود.
در سال‌های آغازین اسلام و در دوران دعوت مخفیانه، پیامبر اکرم(ص) به همراه امام علی(ع) و حضرت خدیجه(س) نماز می‌خواندند ولی وجوب نمازهای پنجگانه (یومیه)، در شب معراج و حدود ۱۸ ماه پیش از هجرت به مدینه اتفاق افتاد. این نمازها همگی دو رکعتی بودند که در سال اول هجری هفت رکعت به آنها اضافه شده و شکل نهایی به خود گرفت.[۵۱][۵۲]
اقسام نماز
نماز از عبادات است و هیچکس مجاز نیست نمازی را از پیش خود اختراع کرده و بدعت گذارد. عبادتهای اختراعی باطل و حرام هستند. اقسام نماز در اسلام عبارتند از:
نمازهای واجب
نوشتار اصلی: نمازهای واجب
نمازهای واجب را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
- نمازهای روزانه که ۱۷ رکعت در شبانه‌روز خوانده می‌شود.
- نمازهایی که در مناسبتی خاص واجب می‌شوند مانند نماز آیات، نماز میت، نماز طواف و...
نمازهای مستحب
| نافلۀ نمازِ | زمان | رکعت ها | توضیحات |
|---|---|---|---|
| صبح | قبل از نماز | ۲ | -- |
| ظهر | قبل از نماز | ۸ | چهار نماز دو رکعتی. در سفر نباید خواند. |
| عصر | قبل از نماز | ۸ | چهار نماز دو رکعتی. در سفر نباید خواند. |
| مغرب | بعد از نماز | ۴ | دو نماز دو رکعتی |
| عشاء | بعد از نماز | ۲ | دو رکت نشسته (نماز وُتَیرِه). در سفر به قصد رجاء خوانده شود |
نوشتار اصلی: نمازهای مستحب
در اسلام، علاوه بر نمازهای واجب، نمازهای مستحبی فراوانی قرار داده شده است و کمتر موقعیت دینی را می‌توان یافت که نماز ویژه‌ای نداشته باشد. در کتاب مفاتیح الجنان بسیاری از این نمازها گردآوری شده است.
از مهمترین نمازهای مستحبی نماز شب است. ارزش و جایگاه والای این نماز به حدی است که بر پیامبر اکرم واجب بوده و در روایات توصیه‌های فراوانی به آن شده است. نافله‌های روزانه نیز در روایات به عنوان کامل‌کننده نمازهای روزانه و جبران عدم حضور قلب در آنها معرفی شده است.
از دیگر نمازهای مستحبی می‌توان از نماز عید فطر و قربان، نماز اول ماه، نماز جعفر طیار، نماز اِستِغاثِه،... نام برد.
احکام نماز
قبل از شروع به نماز باید مقدمات آن را فراهم کرد: ابتدا وضو یا غُسل یا تیمم انجام می‌شود (برای تشخیص اینکه کدام را انجام دهیم لازم است به رسالۀ مرجع تقلید مراجعه کنیم) سپس با لباس مناسب و بدن پاک رو به قبله (کعبه در مکه) می‌ایستیم.
واجبات نماز ۱۱ چیز است: ۱-نیت، ۲-قیام (ایستادن)، ۳-تکبیرة الاحرام، ۴-رکوع، ۵-سجده، ۶-قرائت حمد و سوره، ۷-ذکر (مثل ذکر رکوع یا سجده)، ۸-تشهد، ۹-سلام، ۱۰-ترتیب، ۱۱-موالات (یعنی پی در پی بودن اجزای نماز).
پنج مورد اول ارکان نماز هستند که اگر انسان آن را عمداً یا سهواً به جا نیاورد نماز باطل می‌شود ولی در غیر رکن، تنها زیاد و کم کردن عمدی آنها باعث باطل شدن نماز می‌گردد.[۵۳]
نحوه نماز خواندن
مراحل نماز اینگونه است:
رکعت اول
- با آرامش رو به قبله ایستاده و برای نماز نیت می‌کنیم.[۵۴] برای مثال: "دو رکعت نماز صبح به جا می‌آورم برای رضای خدا قُربة ً اِلَی الله"
- گفتن تکبیرة الاحرام، یعنی دست‌ها را تا مقابل گوش بالا برده و می‌گوییم: " اَللهُ أکبَر"
- خواندن سوره حمد و به دنبال آن، سوره کامل دیگری مانند سوره توحید.
- بعد از سوره به رکوع رفته و ذکر رکوع خوانده می‌شود: یک بار "سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه"[۵۵] یا سه مرتبه "سُبْحانَ الله".
- بعد از رکوع، ایستاده و سپس به سجده می‌رویم. در سجده یک بار "سُبْحانَ رَبّیَ الْاَعلی وَ بِحَمْدِه"[۵۶] یا سه مرتبه "سُبْحانَ الله" گفته می‌شود. سپس سر از سجده برداشته و می‌نشینیم و پس از آن دوباره به سجده رفته و همان ذکر را تکرار می‌کنیم.
رکعت دوم
- بعد از سجدۀ دوم رکعت اول می‌ایستیم و دوباره حمد و سوره می‌خوانیم.(مانند رکعت اول)
- پس از حمد و سوره، قنوت خوانده می‌شود. در قنوت می‌توان هر دعایی را خواند، مانند: "رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّار".[۵۷]
- پس از قنوت به رکوع رفته و ذکر رکوع گفته می‌شود.(مانند رکعت اول)
- بعد از رکوع، ایستاده و پس از آن دو سجده به جای آورده می‌شود.(مانند رکعت اول)
- بعد از دو سجده در حالت نشسته تشهد خوانده می‌شود:
| « | اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشَرِیكَ لَهُ، وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد
بر این حقیقت گواهی می‌دهم که محمَد بنده و پیامبر خداست. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست. |
» |
| « | اَلسَّلامُ عَلَیْكَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیكُمْ وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ
درود بر تو ای پیامبر، و رحمت و برکات خدا بر تو باد. درود بر ما و بر بندگان شایسته خدا باد. درود بر شما و رحمت خدا برشما باد. |
» |
- در نماز سه رکعتی (مثل نماز مغرب) یا چهار رکعتی (مثل نماز ظهر) بعد از تشهد برخاسته و مستحب است در هنگام برخاستن این ذکر گفته شود[۵۸]:
| « | بِحَولِ اللَّه وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُد
با کمک و قدرت الهی برمی خیزم و می نشینم. |
» |
رکعت سوم و چهارم
اگر نماز سه رکعتی (مثل نماز مغرب) یا چهار رکعتی (مثل نماز ظهر) باشد، بعد از تشهد در رکعت دوم برخاسته و به جای حمد و سوره، تسبیحات اربعه سه مرتبه خوانده می‌شود: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لاإلهَ اِلّا اللّهُ وَ اللّهُ أكْبَر (ترجمه: خداوند متعال پاک و منزه است و حمد و ستایش مخصوص اوست. معبودی جز او نبوده و بر همه چیز برتری دارد.)
بعد از آن به رکوع و سجده می‌رویم، اگر نماز سه رکعتی بود بعد از دو سجدۀ رکعت سوم، تشهد و سلام گفته می‌شود ولی اگر نماز چهار رکعتی بود، بعد از سجده دوباره ایستاده و بعد از تسبیحات اربعه، رکوع، دو سجده و تشهد و در آخر سلام گفته می‌شود.
نمازهای مستحب همگی دو رکعت دو رکعت خوانده می‌شوند(مگر رکعت آخر نماز شب (نماز وِتر) و نماز اعرابی).
نماز در مذاهب شیعه و اهل سنت
تفاوتهایی در کیفیت نماز بین مذاهب شیعه و اهل سنت وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از:
| عنوان | شیعه | مالکی | شافعی | حنفی | حنبلی |
|---|---|---|---|---|---|
| خواندن سوره حمد | در دو رکعت اول نماز واجب است | در تمام رکعات و در تمام نمازهای واجب و مستحب، واجب است | در تمام رکعات و در تمام نمازهای واجب و مستحب، واجب است | در دو رکعت اول واجب است | در تمام رکعات واجب است[۵۹] |
| گفتن بسم الله اول سوره | جزء سوره است و گفتنش واجب | ترک بسم الله، مستحب است | جزء سوره است و گفتنش واجب | ترکش جایز است | جزء سوره است و گفتنش واجب[۶۰] |
| قنوت | مستحب است در تمام نمازها | فقط در نماز صبح جایز است | فقط در نماز صبح جایز است | فقط در نماز وتر جایز است | فقط در نماز وتر جایز است[۶۱] |
| جهر و اخفات | جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است | در نماز صبح، مغرب و عشاء، جهر مستحب است | جهر در نماز صبح، مغرب و عشاء، و اخفات در ظهر و عصر واجب است | جهر و اخفات، در هیچ کدام از نمازها، نه واجب است و نه مستحب | جهر در نماز صبح و مغرب و عشاء، لازم است.[۶۲] |
| تکتف | حرام و به نظر مشهور مبطل نماز است | جایز است، نه واجب و نه مستحب | مستحب و سنت است | مستحب و سنت است | مستحب و سنت است.[۶۳] |
| گفتن آمین در انتهای سوره حمد | حرام است و مبطل نماز | مستحب است | مستحب است | مستحب است | مستحب است[۶۴] |
| رکوع و طمأنینه | خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است | خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است | خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است | صرف خم شدن کفایت می‌کند و طمأنینه لازم نیست | خم شدن به میزانی که دست به زانوها برسد لازم است و طمأنینه و آرامش در رکوع واجب است[۶۵] |
| ذکر رکوع | تسبیح در رکوع واجب است | ذکر رکوع واجب نیست و مستحب است | ذکر رکوع واجب نیست و مستحب است | ذکر رکوع واجب نیست و مستحب است | ذکر رکوع واجب است[۶۶] |
| قیام بعد از رکوع | واجب است | واجب است | واجب است | واجب نیست | واجب است[۶۷] |
| اعضای سجده | همه هفت عضو(پیشانی، کف دو دست، زانوها، دو انگشت شست پا) باید بر روی زمین قرار بگیرد | فقط لازم است که پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضاء مستحب است | فقط لازم است که پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضاء مستحب است | فقط لازم است که پیشانی بر روی زمین قرار بگیرد و بقیه اعضاء مستحب است | همه هفت عضو به همراه بینی لازم است بر روی زمین قرار بگیرد[۶۸] |
| تسبیح و طمأنینه در سجده | طمأنینه در سجده لازم است | طمأنینه و آرامش در سجده لازم است | طمأنینه و آرامش در سجده لازم است | طمأنینه و آرامش در سجده لازم نیست | طمأنینه و آرامش و گفتن تسبیح در سجده لازم است.[۶۹] |
| ذکر در سجده | گفتن تسبیح در سجده واجب است | ذکر سجده مستحب است | ذکر سجده مستحب است | ذکر سجده مستحب است | ذکر سجده مستحب است[۷۰] |
| تشهد | تشهد وسط و انتهای نماز واجب است | تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است | تشهد وسط نماز مستحب، و تشهد انتهای نماز واجب است | تشهد وسط و انتهای نماز، مستحب است | تشهد وسط و انتهای نماز واجب است[۷۱] |
| سلام انتهای نماز | به نظر مشهور متأخرین واجب است | واجب است | واجب است | مستحب است | واجب است[۷۲] |
| شک در عدد رکعات نماز | شک در بعد از رکعت دوم در نماز ۴ رکعتی، بناء را بر اکثر می‌گذارد و نماز احتیاط می‌خواند | در تمام نمازهای واجب، بنا را بر اقل می‌گذارد و نماز را ادامه می‌دهد | در تمام نمازهای واجب، بنا را بر اقل می‌گذارد و نماز را ادامه می‌دهد | در تمام نمازهای واجب، اگر اولین دفعه در عمرش است که شک می‌کند، نماز را از اول بخواند و در دفعات بعدی، بنا را بر اقل بگذارد | در تمام نمازهای واجب، بنا را بر اقل می‌گذارد و نماز را ادامه می‌دهد[۷۳] |
| نماز مسافر | در صورت وجود شرایط سفر، نمازهای ۴ رکعتی باید شکسته خوانده شود | بین قصر و اتمام مخیر است | بین قصر و اتمام مخیر است | حتما باید شکسته بخواند | بین قصر و اتمام مخیر است[۷۴] |
| جمع بین نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء | جایز است | در حال سفر جایز است | در حال سفر جایز است | جایز نیست | در حال سفر جایز است[۷۵] |
آداب نماز
آداب و مستحبات زیادی برای نماز بیان شده است[۲] که مهمترین آنها عبارت‌اند از: نماز اول وقت، اذان و اقامه، نماز را در مسجد و به جماعت خواندن، حضور قلب و خشوع. پس از نماز نیز دعاها و ذکرهای فراوان و پرفضیلتی بیان شده که مهمترین آنها تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) است. در ابتدای کتاب مفاتیح الجنان بسیاری از این آداب بیان شده است.
حکمت و فلسفه‌های نماز
برای نماز حکمت‌ها و فلسفه‌های فراوانی بر شمرده‌اند که به گوشه‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
- روح نماز یاد خدا است.[۷۶][۷۷]
- نماز تقویت کنندۀ روح بندگی است. حتی اگر انسان در نماز حضور قلب نداشته باشد، همین که برای اطاعت فرمان الهی آنگونه که او می‌خواهد نه آنگونه که خود می‌خواهد عبادت او را انجام می‌دهد بندگی خود را نشان می‌دهد. می‌توان حمد و ثنای الهی را به زبان مادری و غیر از نماز هم انجام داد ولی اینگونه عبادات گرچه پاداش داشته و عامل نزدیکی بنده به خداست ولی از روح بندگی و اطاعت و تسلیم دربرابر خداوند، آنگونه که او می‌خواهد خالی است.
- نماز وسیلۀ شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است. همانطور که انسان لازم است دست و بدن خود را بشوید لازم است روح و جان خود را نیز از آلودگیهای غفلت که خواسته یا ناخواسته بر قلب عارض می‌شود پاک گرداند.[۷۸]
- نماز سدی در برابر گناهان آینده است،[۷۹] چرا که روح ایمان را در انسان تقویت می‌کند. در احادیث متعدد، افراد گناهکاری مثال زده شده‌اند که هم اهل معصیت بودند و هم اهل نماز، پیشوایان معصوم نماز آنها را مایۀ اصلاح و توبۀ آنها در آینده معرفی کردند.[۸۰]
- نماز، غفلت زداست، بزرگترین مانع بندگی، فراموشی هدف آفرینش و زندگی دنیاست، نماز که در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز چندین بار انجام می‌شود، به انسان هشدار می‌دهد و موقعیت او را در جهان به او گوشزد می‌کند.
- نماز، خودبینی و کبر را درهم می‌شکند.[۸۱]
- نماز با توجه به شرائط و واجباتی که باید در آن رعایت گردد، دعوت به پاکسازی زندگی می‌کند: مکان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشی که بر آن نماز می‌خواند، آبی که با آن وضو می‌گیرد باید از هر گونه غصب و تجاوز به حقوق دیگران پاک باشد.
- نماز روح انضباط را در انسان تقویت می‌کند، چرا که دقیقاً باید در اوقات معینی انجام گیرد. رعایت آداب و احکام نیت، قیام، رکوع، سجده و مانند آن، پذیرش انضباط را در برنامه‌های زندگی آسان‌تر می‌سازد.
- نماز بازدارندۀ از حرص و آز و کم طاقتی است. خداوند می‌فرماید: انسان، حریص و کم طاقت آفریده شده است؛ هنگامی که بدی به او می‌رسد بی‌تابی می‌کند و هنگامی که خوبی به او می‌رسد مانع از دیگران می‌شود، مگر نمازگزاران، آنان که نمازها را پیوسته انجام میدهند.[۸۲]
- استقامت در مشکلات زندگی. خداوند در دوجای قرآن می‌فرماید در مشکلات و گرفتاریها از نماز و صبر یاری بگیرید. با آرامش و اطمینان روحی که از ایمان و نماز حاصل می‌شود، انسان می‌تواند مشکلات را پشت سر بگذارد.[۸۳]
