شب یلدا

 

 

نزدیک به چند هزار سال است که آخرین شب پاییز یعنی شب یلدا که تاریک ترین و درازترین شب سال است توسط ایرانیان جشن گرفته می شود و آیین ها و رسومات مختلفی در این شب به یاد ماندنی در کنار هم سپری می کنند ، شب زیبایی که در شهرهای مختلف ایران آداب و رسومی دارد. 

یکی از مهم ترین شب های ایران باستان شب یلدا می باشد که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است جشن ها و شب نشینی هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار می شود یک سنت دیرینه محسوب می شود که تا امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده است بلکه جایگاه بسیار ویژه ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.

 

شب یلدا بلندترین شب سال که به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ 30 آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب 1 دی ماه یعنی نخستین روز زمستان مربوط می شود مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی می باشد به همین علت از آن تاریخ به بعد طول شب کوتاه تر و طول روز بیشتر می شود. 

یلدا برگرفته از یک واژه سُریانی می باشد که به تولد و زایش معنی شده است. سریانی زبان رایج مسیحی ها بوده است که از تحقیق و بررسی در کتب تاریخی واژه نامه ها کسب شده است دانشمند بزرگ و تقویم شناس ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می کند و آن را میلاد خورشید دانسته است. 

واژه یلدا به طور دقیق مشخص نیست که چطور و چه زمانی به زبان فارسی ورود کرده است این گونه از تاریخ بر آمده است که مسیحیان اولیه که در روم زندگی می کردند دچار سختی های فراوانی بودند در همان حال عده ای از آنها تصمیم به مهاجرت به ایران می کنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ ها این واژه سریانی به زبان فارسی راه پیدا می کند.  

همانطور که می دانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماه های ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرف ها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه ها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا 7000 سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد. 

با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به 500 سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط می شود تقویمی که شامل گاه شماری مصری ها و بابلی ها است. 

دانستیم که آخرین شب پاییز که دراز ترین و تاریک ترین شب سال محسوب می شود با نام شب یلدا جایگاه ویژه ای در میان ایرانیان کسب کرده است و مردم ایران تا سپیده دم با انواع و اقسام برنامه های مفرح در کنار یکدیگر این شب دراز را به خوشی سپری می کنند تا تاریکی و سردی و اندوه غیبت خورشید روحشان را تضعیف نکرده و با آسمانی روشن به رختخواب رفته به راحتی استراحت کنند. 

طبق سنت های دیرینه در آیین کهن در اولین روز دی ماه شاهان ایرانی تاج و تخت شاهی را زمین گذاشته و با لباسی سپید به سمت صحرایی می رفته و بر روی فرش سفید می نشستند و نگهبانان و دربانان کاخ شاهی و همه خدمتکاران و برده ها در سطح شهر آزاد شده و مثل دیگران زندگی می کردند و همگی چه رئیس و چه پادشاه و چه مردم عادی به طور یکسان و در یک جایگاه بودند. البته ناگفته نماند صحت و سقم این گفته ثابت نشده که شاید تنها افسانه ای بیش نباشد. 

جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می شود بدین گونه که اعضای خانواده در این شب مهم گردهم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه های کهن می کند که خوردن هندوانه ، آجیل و انار و شیرینی و میوه های مختلف از جنبه های نمادین این شب عزیز می باشد اغلب این میوه ها دانه های زیادی دارند و به نوعی جادوی سرایتی به شمار می روند که انسان ها با توسل به برکت پردانه بودن آن ها نیروی باروری را در خود نیز افزایش می دهند و هندوانه و انار را به خاطر سرخی رنگ شان نمایندگی از خورشید در شب تصور می کنند. 

 

از آیین های رایج و معروف و مرسوم شب یلدا می توان به آتش روشن کردن،قصه گویی ریش سفیدان و بزرگان،خوردن تنقلات و تفآلی بر حافظ اشاره کرد. 

آتش روشن کردن در یلدا 

از آنجایی که آتش روشن کردن در دیدگاه گذشتگان نماد روشنی و خورشید بود و همچنین بعضی ها آن را برای رفع تاریکی و نحسی اهریمن میشناختند از این رو برای فراری دادن تاریکی ها و قوای اهریمن آتش روشن می کردند تا محفلی گرم در کنار یکدیگر ایجاد کنند. 

قصه خوانی و مثل گویی در شب یلدا 

در شب یلدا خانواده ها دور هم جمع می شوند و به شعرخوانی ها و داستان خوانی بزرگ تر ها و پیرتر ها گوش فرا می دهند.قصه هایی غیر واقعی و کوچک که قهرمان های آن پریان و دیوها و جانوران هستند و مطمئنا شنیدنش برای هر کودکی خوشایند و جذاب می باشد. 

و بسته به فرهنگ هر شهر یا استانی قصه های مربوط به خودشان نقل میشود به عنوان مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی ها و داستان های شاهنامه در بین خراسانی ها رایج می باشد. 

فال حافظ و شاهنامه خوانی در شب یلدا 

شاهنامه خوانی و فال حافظ در شب های یلدا یکی دیگر از سرگرمی های ایرانیان می باشد و از دیرباز مرسوم بوده است چنانچه برای تفآل زدن به حافظ مخاطب مورد نظر نیت می کند و بزرگ مجلس که قرار است قال بگیرد از او می خواهد این جمله را با خود تکرار کند:ای حافظ شیرازی، تو کاشف هر رازی، من طالب یک فالم، بر من نظر اندازی… 

و سپس دیوان را باز کرده و غزل بالای سمت راست را خوانده چراکه جواب تفآل می باشد اگر با وسط غزل مواجه شدند فال باید از ابتدای غزل یعنی صفحه پشت خوانده شود.پس از اینکه غزل خوانده شد آن را تفسیر می کنند .چنانچه فال با محتوای مثبت از آب در آمد یعنی فال خوب است اما اگر منفی بود یعنی بد است البته نا گفته نماند تمامی غزلیات حافظ محتوایی روحیه بخش و عاشقانه دارند. 

و همچنین شاهنامه خوانی جزء جدایی ناپذیرترین برنامه های شب یلدا می باشد که از دیرباز رایج می بوده است شاهنامه ها اگر با شیوه نقالی خوانده شود جذابیتش صد چندان می شود . شانس بزرگی هست که در خانواده تان چنین شخصی را داشته باشید. 

چیدمان سفره شب یلدا 

چیدن سفره شب یلدا با انواع خوراکی ها و تنقلات یکی از آیین های این شب بیادماندنی می باشد که شامل آجیل های مخصوص و میوه هایی همچون انار و هندوانه و دیگر تنقلات داخل آن قرار می دهند.جالب است بدانید در دوران گذشته سفره ای با اسم میَزد پهن می شده است و از میوه های خاص خشک و تر و آجیل و یا به اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده میشده است که یکی از اجزای اصلی سفره می باشد و در حقیقت ولیمه این جشن به شمار می رود.از سایر اجزا می توان به عطردان،آتشدان،بخوردارن و بَرسَم اشاره کرد.بَرسَم ابزاری برای دعا خوانی می باشد که از فلز نقره و برنج و یا شاخه گیاهی خاص درست می شود. 

میوه های مخصوص شب یلدا 

اصلی ترین میوه شب یلدا انار می باشد چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.در حقیقت خوردن و وجود انار در سفره شب یلدا به علت اعتقاد به تاثیر جادوی سرایتی آن بوده است به طوری که با خوردن انار و توسل کردن به آن نیروی باروری و برکت را در خود بالا می بردند. 

قداست میوه انار از دوران بسیار قدیمی برای همه ثابت شده است و حتی دارای جایگاه ویژه ای در میان ادیان بزرگ جهان داشت چراکه در افسانه ها و اساطیر هم نام آن ذکر شده است.انار در دین زرتشتی از مقدسات محسوب می شود و از درختان مینوی است و جالب است بدانید در مراسم دینی زرتشتیان از شاخه ها و میوه آن بکار می رود. 

و اما هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه های شب یلدا است ولی سوالی که اینجا مطرح است این است که اول سرما خوردن هندوانه کمی عجیب نیست؟باید بدانید همانطور که هندوانه یک میوه تابستانی است بنابر این علاوه بر رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می باشد. 

البته از سایر میوه ها و مرکبات همچون پرتقال،سیب،خرمالو،گلابی و یا حتی کدو تنبل و لبو هم می توان استفاده کرد. 

 

آجیل و تنقلات مخصوص از جمله مغز پسته ،بادام،گردو،فندق و در کنار آن توت و انجیر خشک یکی از گزینه های مهم تر از شام در شب یلدا می باشد.همانطور که می دانید نگهداری طولانی مدت میوه ها در گذشته راحت نبود برای همین برای مصرف و نگهداری بسیاری از میوه ها اقدام به خشک کردن آن ها می کردند. 

غیر از مواردی که در متن فوق ذکر شد از گندم ،تخمه هندوانه ،نخود برشته و شاهدانه نیز در شب یلدا می توان مصرف کرد. 

جالب است بدانید امروزه از خوراکی ها و تنقلات دیگر از جمله پشمک یا باسلق نیز در سفره شب یلدا بکار می رود. 

در بعضی شهرستان ها معمولا جدا از مراسم مشترک بین همه خصوصیات و ویژگی های منحصر به فرد دیگری نیز هستند که ناشناخته و مسکوت مانده اند.اکنون در ادامه این مطلب مفید شما را با آداب و رسوم تعدادی از شهرهای کشور ایران آشنا می کنیم.

شب یلدا در استان آذربایجان (شرقی و غربی) 

در این خطه رسم است که خوانچه های مزین شده و پر زرق و برق به خانه نامزد یا خانه تازه عروس می برند.و در سینی های زیبا هندوانه ها را تزیین کرده و شال های قرمز رنگی در کنار ان می گذارند در حالیکه مردم شمال با تزیین ماهی این رسم را برگزار میکنند. 

شب یلدا در اصفهان 

آیین ها و رسومات ویژه و خاصی از دیرباز در اصفهان جاری است که در حال حاضر نیز این رسومات پا برجا و ادامه دار هستند اصفهانی ها بر این باورند که چله در ایران به دو بخش تقسیم شده است یکی چله بزرگ و دیگری چله کوچک. 

از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه زمان چله ی اول است،اما چله کوچک از دهم بهمن تا سی بهمن ادامه دارد.شب چله و ایین برگزاری آن در مناطق مختلف متفاوت است.در اصفهان این شب به نام چله زری (مونث) نامگذاری شده ولی در شهرها و مناطق مختلف با رسم و رسومات این شب به عمو چله (مذکر) معروف است.

در پاسخ به این سوال که چرا این شب شامل جنسیت شده ،گفته می شود چون از ابتدا هم اشیا و جانداران دارای جنسیت ماده و نر و یا مذکر و مونث بوده و هست به همین دلیل به این روزها و شب ها هم نام تعیین شده. 

مردم اصفهان دو شب را با نام شب چله برگزار میکنند که این شب ها رسوم مخصوص به خود را دارند.این شبها با حضور گرم خانواده ها صورت میگیرد.در شب چله اصفهانی ها سفره ای را با نام سفره ی شب چله باز میکنند که در این سفره هندوانه را به دلیل کروی بودنش سمبل خورشید می دانند و آن را در سفره های خود جای می دهند. 

شب یلدا در کهگیلویه و بویر احمد 

در این شب همه ی بستگان دور هم جمع میشوند تا کهنسال ترین فرد فامیل برای آنها «متیل»بخواند. 

متیل به قصه ی بلند و افسانه ای که توسط فرد حفظ،شده گفته میشود.آنها برای اینکه زمستان پر بارش و برفی داشته باشند آش های محلی مانند دووا و شیر برنج را میپزند.آش دووا را در ظرفهای بزرگی که برای جمعیت زیادی برسد می پزند و یک نوع آش دوغ است. 

مردم کهگیلویه و بویر احمد در این شب رسمی به اسم «کاسه بهره» دارند که این رسم به این صورت است که برای همسایه های فقیر غذا برده می شود. 

غذای معروف و سنتی شب یلدای آنها آش کارده،شله ماش و شله بادام می باشد. 

شب یلدا در استان مازندران 

مازندرانی ها هم شب یلدا را بسیار مهم و گرامی میدارند.آنها در شب چله به منزل بزرگترها می روند و در دورهمی های خود به خوردن خوراکی و میوه های مخصوصی چون انار و هندوانه و ازگیل می پردازند.فردوسی خوانی میکنند و فال حافظ میگیرند.شب را با شنیدن داستان ها و صحبت های بزرگترها صبح میکنند و اعتقاد دارند که صبح شب یلدا خورشید به تاریکی و سیاهی پیروز شده است. 

شب یلدا در استان فارس 

مردم شیراز سفره شب چله را همانند سفره نوروز رنگین میکنند.آنها سردیجاتی از جمله مرکبات و هندوانه را برای افراد سرد مزاج و خوراکی های گرم از جمله خرما و رنگینک را برای افراد با مزاج گرم آماده میکنند.خواندن شعرهای حافظ یکی از رسم های جدا نشدنی برای شیرازی ها است.حافظ خوانی به عنوان رسم همیشگی و کلی شب نشینان یلدا شده است. 

شب یلدا در استان همدان 

فال سوزن هم یکی از رسوم همدانی ها در شب یلدا است به اینصورت که همه دور تا دور هم می نشینند و پیرزنی به صورت مداوم شعر میخواند و دختر کوچکی هم بعد از تمام شدن هر شعر به یک تکه پارچه آب نخورده و نبریده سوزن میزند و شعرهای پیرزن بنا بر ترتیب نشستن مهمان ها فال آنها میشود.

در همدان هم شب یلدا خوراکی های مخصوص شهر را که مربوط به آب و هوای آنجا هست میخورند.در شهرهای ملایر و تویسرکان معمولی ترین خوراکی های موجود مانند کشمش و گردو و میز خورده میشود. 

شب یلدا در استان اردبیل 

در اردبیل نیز در این شب دور هم جمع میشوند و تا نیمه های شب کنار هم مینشینند.از جمله خوراکی هایی که در این شب رسم هست هندوانه ،انار،پرتقال،تخمه،ماهی،پلو و .... میباشد. 

شب یلدا در کرمانشاه 

برا اساس آیین های قدیمی در این شهر نیز این شب را گرامی میدارند و با شعر خواندن ،قصه گویی،فال گرفتن و خوردن آجیل و خوراکی شب را بیدار میمانند و شادی میکنند.

آنها میوه هایی را که در این شب میخورند به نوعی نمادی از خورشید میدانند مثل هندوانه،انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد. 

قصه هایی همچون حسین کرد شبستری ، رستم و سهراب ، شیرین فرهاد به شعر خوانی از اشعار دلنشین و معروف شامی کرمانشاهی در این شب در مجالس مردم کرمانشاه خوانده می شود و خوراکی هایی از جمله مشکل گشا ، آجیل ، کاک ، راحت الحلقوم ، نان برنجی و شیرینی محلی نان پنجره ای پذیرایی می شود. فال گرفتن یکی از عادات زیبای کرمانشاهی است که با اتکا به اعتقادات خود رهنمودهای آن را چراغ روشنی برای حل مشکلات خود قرار می دهند. 

شب یلدا در کردستان 

«شه وی چله» اصطلاح کُردی شب چله یا شب یلدا می باشد. عکس خانه ها از قدیم در این شهر نان سنگک با دلمه خوشمزه برای پذیرای میهمانان تدارک می بینند و این امر به شکل یک رسم رایج در این شهر جا افتاده است.

شب یلدا در گلستان 

مردم گلستان دوره یک کرسی جمع شده و نقل اندازی می کنند نقل اندازی همان تعریف کردن داستان های شفاهی یا همان مثل گویی می باشد.میوه های جنگلی و باغی میوه های مخصوص این شب در گلستان است شیرینی هایی همچون کَسمَک و مَت و همچنین کندس،لیمو،پرتقال و ولیک سفره شب یلدا را در خانه گلستانی ها رنگین میکند. 

 در خراسان جنوبی آداب و رسوم این شب کمی متفاوت تر از دیگر شهرها می باشد به عنوان مثال یکی از خاص ترین پایین های شب یلدا در خراسان جنوبی مراسم کف زنی می باشد. 

در این مراسم اقدام به خیساندن ریشه گیاهی به اسم چوبک در آب می کنند و بعد از اینکه چند بار جوشاندند داخل ظرف بزرگ سفالی به اسم تغار می ریزند و جوانان و مردان طایفه با دسته چوب های نازک درخت انار به اسم دسته گز مایع به دست آمده را هم زده تا به حالت کف در آید.جوانان هم قبل از اینکه کف را برای خوردن آماده کنند با مالیدن آن به سرو صورت همدیگر شادی میکنند. توجه داشته باشید برای اینکه از این ماده کف خوبی به دست آید بایستی این کار را در محیط سرد انجام داد. 

در آخر کفی که به دست آمد را با شیره شکر مخلوط و آماده خوردن کرده و نهایتا با پسته و مغز گردو تزیین شده و برای پذیرایی مهمانان بکار می برند. 

شب یلدا در قزوین 

آداب و رسوم خاصی در شب یلدای قزوینی ها رقم می خورد آن هم اینکه اهالی این شهر قبل از هر چیزی به دید و بازدید می پردازند و به دیدار بزرگترهای فامیل رفته و برایشان میوه های سرخ رنگ خشک شده که شب چره نام دارند می برند چرا که این کار از نظر آنها شگون دارد. 

مردم قزوین در این شب با درست کردن سبزی پلو با ماهی دودی و همچنین خوردن انار ، هندوانه و تنقلات مختلف همچون گردو ، تخمه ، انجیر خشک ، کشمش و آجیل مشکل گشا شب طولانی خود را به اولین صبح زمستانی می رسانند بانوان سالخورده قزوین ای بر این باورند که اگر ننه سرما در این شب گریه کند باران می بارد و چنانچه پنبه های لحاف بیرون بریزد برف میبارد و اگر گردنبند مروارید ش پاره شود از آسمان تگرگ می ریزد. 

شب یلدا در استان مرکزی 

در استان مرکزی نیز آداب و رسوم جالبی وجود دارد در این شهر خانواده ها به دور کرسی نشسته و انواع تنقلات و میوه ها همچون انگور ، هندوانه ، نخودچی کشمش ، تخمه و خرما روی سینی های قدیمی مسی چیده و میل می کنند. ریش سفیدان و بزرگترهای فامیل به غیر از خواندن اشعار سعدی و حافظ و فردوسی ،داستان ها و خاطرات کهن ایران زمین را برای اهل خانواده نقل میکنند.