انقلابین و اعتدالین

خلاصه :

از گذشته‌های خیلی دور مردم خورشید را مثل گوی آتشینی می‌دیدند که زمانی طلوع می‌کند، قوسی را در آسمان می‌پیماید و پس از مدتی غروب می‌کند. آن‌ها متوجه شده بودند که در زمان‌های مختلف سال، مکان و طول قوسی که خورشید در آسمان طی می‌کند، با الگویی منظم دچار تغییر می‌شود. آن‌ها به خوبی می‌دانستند در دوره‌هایی از سال که هوا گرم است، خورشید قوس بزرگتری را می‌پیماید و زمان بیشتری در آسمان است. بالعکس در زمان‌هایی از سال که هوا سرد است، خورشید قوس کوچکی را می‌پیماید و زمان کمی در آسمان حضور دارد.

انسان‌ها همیشه شاهد طلوع خورشید، طی کردن قوسی در آسمان و غروب آن بودند. آن‌ها متوجه شده بودند که در زمان‌های مختلف سال، مکان و طول این قوس تغییر می‌کند.

آن‌ها با استفاده از سازه‌ها و ابزارهایی، مسیر خورشید را دنبال می‌کردند و می‌توانستند زمان ورود به فصل‌های مختلف را متوجه شوند. دانشمندان آن زمان، به خوبی توانسته بودند زمان دقیقی که خورشید بیشترین حضور یا کمترین حضور را در آسمان دارد، متوجه شوند. آن‌ها فهمیده بودند زمان دقیقی از سال (روز اول تابستان)، خورشید بیشترین زمان حضور را در آسمان دارد. بالعکس زمان دقیقی از سال (روز اول زمستان)، خورشید کمترین زمان حضور در آسمان را دارد. به اولی «انقلاب تابستانی» و به دومی «انقلاب زمستانی» گفتند. دانشمندان قدیم به خوبی توانسته بودند با مدل کیهان‌شناسی زمین مرکزی، علت هندسی این پدیده را توضیح دهند.

اکنون ما واقعیت مکانیک منظومه‌ی شمسی را به خوبی می‌دانیم. ما آگاهیم که زمین به دور خورشید می‌چرخد و محور چرخش آن به دور خودش، حدود ۲۳٫۵ درجه از خط عمود وارد بر صفحه‌ی دایره‌البروج انحراف دارد. اکنون می‌دانیم که کوتاه و بلند شدن طول شب و روز به دلیل همین انحراف و در ضمن چرخش مداوم زمین به دور خورشید است.

به دلیل انحراف ۲۳٫۵ درجه‌ای محور چرخش زمین به دور خودش از خط عمود وارد بر صفحه‌ی دایره‌البروجی و در ضمن ثابت ماندن جهت انحراف زمین در طول چرخش به دور خورشید، نیمکره‌های شمالی و جنوبی در طول سال نور خورشید را به اندازه‌ی یکسان دریافت نمی‌کنند. نیمی از سال، نیمکره‌ی شمالی نور بیشتری می‌گیرد و نیم دیگری از سال، نیمکره‌ی جنوبی نور بیشتری دریافت می‌کند. در ماه‌هایی از سال هم دریافت نور خورشید این دو تقریبا برابر است. بدین ترتیب در زمان‌های مختلف سال، طول روز برای هر نیمکره فرق می‌کند و فصل‌ها ایجاد می‌شوند. بنابراین ما روزهایی داریم که خورشید حضور حداقلی یا حداکثری را در آسمان دارد.

ما هم به روش گذشتگان خود، نام زمانی که در اول زمستان، بلندترین شب و کوتاه‌ترین روز را تجربه می‌کنیم، «انقلاب زمستانی» گذاشته‌ایم. بالعکس نام زمانی که در اول تابستان بلندترین روز و کوتاه‌ترین شب را داریم، «انقلاب تابستانی» گذاشته‌ایم. نام اول پاییز و اول بهار که طول روز شب برابر است را هم «اعتدال پاییزی» و «اعتدال بهاری» گذاشته‌ایم.

به هنگام انقلاب زمستانی نیمکره‌ی شمالی، اگر جایی در نیمکره‌ی جنوبی که عرض منفی ۲۳٫۵ درجه دارد زندگی کنید، به هنگام ظهر خورشید دقیقا بالای سر شما قرار می‌گیرد. این زمان، انقلاب تابستانی نیمکره‌ی جنوبی است. بالعکس آن هم در انقلاب تابستانی نیمکره‌ی شمالی انجام می‌شود. در انقلاب زمستانی نیمکره‌ی شمالی، در هرکجای نیمکره‌ی شمالی که باشید خورشید کمتر از ۱۲ ساعت در آسمان حضور دارد و در هرکجای نیمکره‌ی جنوبی باشید، خورشید بیشتر از ۱۲ ساعت در آسمان حضور دارد. بدین ترتیب در انقلاب زمستانی نیمکره‌ی شمالی، قطب شمال در تاریکی مطلق است و اصلا خورشید آن‌جا طلوع نمی‌کند.

هرچه از اعتدال پاییزی دورتر و به زمستان نزدیک می‌شویم، روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شوند. حالا بعد از انقلاب زمستانی، دوباره کم‌کم روزها بلند و شب‌ها کوتاه می‌شوند. انقلاب زمستانی صبح روز اول دی رخ می‌دهد. این دقیقا زمانی است که خورشید مستقیم و با زاویه‌ی ۹۰ درجه به مدار راس‌الجدی می‌تابد. بدین ترتیب ضیافت شب یلدا یا شب چله را در شب ۳۰ آذر برگزار می‌کنیم. ضیافتی که ریشه در اعماق فرهنگ و تاریخ ایرانیان دارد و خانواده‌ها با شب‌ زنده‌داری و خوردن خوراکی‌های مختلف مثل انار، هندوانه و آجیل شب یلدا، شروع اوج گیری دوباره‌ی خورشید را پاس می‌دارند. به هنگام انقلاب زمستانی، در کشورها و فرهنگ‌های دیگر جاهای دنیا هم مراسم‌های مشابهی برگزار می‌شود.

فیلم مربوط به توضیح درباره‌ی انحراف محور زمین و در نتیجه بوجود آمدن فصل‌ها، اعتدالین و انقلابین را ببینید.