روش تحقیق چیست؟

خلاصه :

خش اوّل: روش فیش بردارى (روش یادداشت بردارى)
تعریف ومشخصات فیش
ارزش و اهمیت فیش بردارى
 انواع فیش بردارى
 مراحل فیش بردارى
 روش طبقه بندى و بازیابى فیش ها
اصول ونکات فیش بردارى
بخش دوم: روش دسته بندى مطالب (روش تنظیم مواد و اطلاعات)

 بخش اوّل: روش فیش بردارى (روش یادداشت بردارى)

1 تعریف ومشخصات فیش
الف. تعریف فیش
فیش (fiche) واژه اى فرانسوى و در زبان فارسى به معناى ( برگه) است. و در اصطلاح به معناى برگه هاى یک شکل و یک اندازه اى است که چکیده مطالعات و گزیده تحقیقات در آن یادداشت مى شود تا بتوان به آسانى و در زمانى کوتاه و با اسلوبى خاص ومنظم از آن بهره جست.
ب. مشخصات فیش
1. جنس فیش
چون از یک سو ارتباط و تماس مطالعه کنندگان و محققان با فیش ها غالباً همیشگى خواهد بود و از سوى دیگر ضخامت فیش ها نباید به گونه اى باشد که حجم زیادى را دربرگیرد از این رو جنس فیش ها معمولاً از (کاغذ ضخیم)(1) انتخاب مى شود تا دو ویژگى نسبى مقاوم بودن و کم حجم بودن را دربرداشته باشد و درنتیجه از استهلاک برگه ها در مراجعات مکرر جلوگیرى شود و قرار دادن آن ها در برگه دانِ مخصوص به آسانى صورت پذیرد.
2. اندازه فیش
اندازه فیش ها معمولاً به موضوع تحقیق ونوع کار وسلیقه محقق بستگى دارد ولى غالباً از اندازه هاى استاندارد (10ھ7) (12.5ھ7.5)
(15ھ10) (20ھ12)و (20ھ15) سانتى متر استفاده مى شود که از میان آن ها اندازه (15 ھ10) سانتى متر رایج تر است. باید توجه داشته باشیم که اندازه حدود (30ھ20) سانتى متر معمولاً براى پژوهش نامه نویسى و پایان نامه نویسى وتألیف کتاب به کار گرفته مى شود.
شایان ذکر است که براى تنظیم و طبقه بندى آسان فیش ها و استفاده صحیح وسریع از آن ها اندازه فیش ها باید یکسان باشند و یکى از اندازه هاى استاندارد مذکور ـ به ویژه اندازه رایج ـ به کار گرفته شود.
3. شکل فیش
شکل فیش ها نیز باید همسان باشند تا در طبقه بندى و بازیابى فیش ها با مشکلى روبه رو نشد و طراحى آنها به صورت هاى مختلف انجام گرفته که نمونه هایى از آن بدین گونه است:
شکل و مشخصات فیشى که براى فیش بردارى از درس ها سخنرانى ها سمینارها مطالعات و تحقیقات فردى گروهى و کامپیوترى مناسب است
بدین گونه است:
روى فیش cm(10*15)
موضوع کلى: کد:
موضوع خاص: کد:
موضوع عام: کد:
موضوع اخص: کد:
شماره فیش:
تعداد فیش:
تاریخ:
مکان:
استاد:
فیش نویس:
پشت فیش cm(10*15)
نقد و نظریه:
نمایه نامه(واژه هاى کلیدى متن):
این فیش در اندازه (15*20) سانتى متر نیز است.  

2 ارزش و اهمیت فیش بردارى
قلم و نگارش ارزش و اهمیت والایى دارد به گونه اى که خداى بزرگ به آن سوگند یاد مى کند:
(ن وَالْقَلَمِ وَ مِا یَسْطُرُونَ(1); (نون سوگند به قلم و آنچه مى نگارند.) پیامبر عزیز خدا # نیز مى فرمایند:
(قَیِّدُوا الْعِلْمَ بِالْکِتِابَةِ(1); دانش را با نگارش در بند آورید و در اختیار خود گیرید.) امام صادق $ نیز در باره ارزش و اهمیت نوشتن مى فرمایند:
(أُکْتُبُوا فَإِنَّکُمْ لا§تَحْفَظُونَ حَتّی§ تَکْتُبُوا(1); بنویسید که تا ننویسید مطالب را حفظ و نگه دارى نمى کنید.) و آن ها که خواستار فردوس برین هستند باید به نگارش نیز روى آورند زیرا پیامبر عزیز خدا # مى فرمایند:
(مَنْ مِاتَ وَمیر§اثُهُ الْدَّفِاتِرُ وَالْمَحِابِرُ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ(1); هر کس بمیرد و میراث او دفترها و مرکّب ها باشد بهشت براى وى واجب است.) آرى اما م صادق $ مى فرمایند:
(هر عضوى از اعضاى بدن را زکاتى است و زکات دست نگارش علوم ومنافعى است که مسلمانان از آن بهره مند گردند.)(1)
ییکى از دوستان محدّث قمى ـ رحمه الله ـ مى گوید: در هنگام سفر وقتى غذا خوردن به پایان مى رسید و ما سرگرم صحبت و گفت و گو مى شدیم محدّث قمى قلم و کاغذ و کتاب را بر مى داشت و آماده نوشتن مى شد. به او مى گفتیم : حاج شیخ! اندکى تأمل کن تا با یکدیگر به گفت و گو نشینیم محدّث قمى در پاسخ مى فرمود:(شما مى روید ولى این نوشته ها مى ماند.)(1) چه ژرف است آن سخن بلند که مى فرماید:
(کُلُّ عِلْمٍ لَیْسَ فِى الْقِرْطِاسِ ضِاعَ; هر دانشى که در کاغذ نباشد تباه مى شود.)
 

ابزارها و وسایل فیش بردارى
الف. برگه یادداشت
د. برگه دان
هـ. برگه راهنما
هر برگه دان در بردارنده فیش هاى بسیارى است که همگى آن ها داراى یک عنوان وموضوع (عام) است. براى نشان دادن موضوعات عام و جدا کردن برگه دان ها از یکدیگر از (برگه راهنما) استفاده مى شود(1) که نشان دهنده موضوع (عام) هر برگه دان خواهد بود. مثلاً موضوع کلى اخلاق داراى موضوعات عامى از قبیل توبه تواضع حسد غیبت و …است که این موضوعات عام روى برگه دان مربوط به خود قرار مى گیرند ونوشته مى شوند. و همچنین براى چند موضوع عام که داراى یک موضوع کلى هستند یک برگه راهنماى (موضوع کلى) از قبیل اخلاق فقه تاریخ فیزیک شیمى و … در نظر گرفته مى شود که توضیخ بیش تر آن درمراحل فیش بردارى خواهد آمد.
مورد دیگر استفاده از برگه ٌ راهنما ـ در صورت نیاز ـ روى فیش هاى داخل برگه دان هاست. چون هر موضوع  (عامى) داراى موضوعات (خاصى) است براى نشان دادن و جدا کردن موضوعات خاص موجود در هر برگه دانى از برگه راهنما استفاده مى شود که مى توان آن را در قسمت بالاى نخستین فیش هر موضوع خاصى چسباند و یا منگنه کرد و موضوعات خاص هر برگه دانى را از یکدیگر جدا ساخت تا تشخیص وبازیابى آن ها آسان گردد.مثلاً موضوع عامى مانند (توبه) داراى موضوعات خاصى از قبیل (تعریف توبه) (اقسام توبه) (اثرات توبه) و … است که همگیِ آن ها در برگه دان (توبه) قرار مى گیرند و به وسیله برگه راهنما از یکدیگر جدا مى شوند.
نمونه اى از برگه هاى راهنماى موضوع (کلى) و موضوعات (عامِ) مربوط به آن به شکل زیر است:
برگه راهنماى موضوع کلى (ادبیات)
برگه راهنماى موضوع عام (غیبت)
برگه راهنماى موضوع عام (توبه)
برگه راهنماى
موضوع کلى (اخلاق)
برگه هاى راهنماى موضوعات عام را مى توان مانند شکل زیر در قسمت جلو یا کنار و یا روى برگه دان نیز قرار داد:
. دفترفهرست راهنما
چون به مرور زمان بر مطالعات و تحقیقات انسان و در نتیجه بر تعداد موضوعات (عامِ) تحقیق افزوده خواهد شد بنابر این باید فهرست کاملى از آن ها را در دفترى یادداشت کرد تا از موضوعات مطالعه شده ومورد تحقیق خود آگاه شد و براى بازیابى آن ها با مشکلى روبه رو نشد و از دو باره کاریِ بیهوده نیز خوددارى کرد.
چون هر کدام از موضوعات (عام) درمحدوده موضوع کلى و علم خاصى قرار مى گیرند مثلاً موضوعات عام (توحید) و (معاد) در موضوع کلى (کلام و عقاید) و موضوعات عام (اخلاص) و (توبه) در موضوع کلى(اخلاق) و موضوعات عام(نماز) و (روزه) در موضوع کلى(فقه) جاى مى گیرند بدین منظور هر بخش از دفتر را که شامل چندین صفحه است به هر کدام از این موضوعات کلى اختصاص داده
برگه راهنمایى که نام آن موضوع کلى و کُد مربوطه اش روى آن نوشته شده در کنار صفحه اول هر بخش قرار داده مى شود و سپس اسامى موضوعات عام آن موضوع کلى همراه با کد معیّنى که براى هر کدامشان در نظر گرفته شده است و توضیح آن در قسمت(کد گذارى) خواهد آمد در آن صفحه ها ثبت مى گردد.  

5 شکل هاى فیش بردارى
چون گرد آورى اطلاعات ومعلومات غالباً از سه راه (خواندن) مانند مطالعه و(شنیدن) از قبیل مصاحبه و (دیدن) نظیر مشاهده صورت مى گیرد بنابر این فیش بردارى معمولاً یا از یک مأخذ و مدرک کتبى یا از یک گفته و درس شفاهى و یا از یک فعالیت تجربى وعملى است. و ثبت مطالعات و تحقیقات در فیش ها به یکى از شکل
هاى زیر انجام مى شود:(1)
الف. نقل مستقیم
انتقال یا چسباندن(1) عین عبارت هاى کتاب یا مأخذى را به زبان اصلى (نقل مستقیم) مى گویند و علامت اختصارى آن را مى توان حرف(م) انتخاب کرد. براى نقل مستقیم عبارت هاى مأخذ را در داخل گیومه (()) قرار مى دهند ومأخذ آن را به طور کامل ذکر مى کنند تا سرقت فرهنگى محسوب نشود و انسان به عدم رعایت امانت علمى متهم نگردد.
ب. ترجمه
نقل مستقیم عبارت هاى کتاب یا مأخذى را به زبان دیگر (ترجمه) مى نامند و حرف(ت) را مى توان به عنوان علامـت اختصارى آن برگـزید.
ج. تلخیص
ییادداشت و ثبت فشرده وگزیده مطالب کتاب و مانند آن را به زبان اصلى و به گونه اى که بیانگر اصول اساسى و مطالب مهم محتواى آن باشد (تلخیص) یا (خلاصه بردارى) و یا (چکیده نویسى) مى گویند(1) و حرف (خ) را مى توان به عنوان علامت اختصارى آن انتخاب کرد.
د. خلاصه ترجمه
تلخیص کتاب و مانند آن به زبان دیگر را با حفظ صحت تلخیص و دقت ترجمه (خلاصه ترجمه) مى نامند و مى توان حروف (خت) را به عنوان علامت اختصارى آن برگزید.
هـ. یادداشت شخصى
نوشتن مطالب و نظریات شخصى را که از گنجینه فکر شخص فیش نویس تراوش کرده است (یادداشت شخصى) مى نامند(1) و مى توان حرف(ش) را به عنوان علامت اختصارى آن برگزید.
کاملاً روشن است که این مواد و مطالب از نظر ارزش و اعتبار یکسان ودر یک ردیف نیستند مثلاً ارزش و اعتبار مطالب فیش هایى که بر پایه آیات و روایات یا اصول منطقى وقوانین قطعى و ثابتِ علمى گرد آورى شده اند به مراتب بیش تر از فیش هایى است که مطالب آن بر پایه اَمثال و اشعار و حکایات استوارند و قابل قیاس با یکدیگر نیستند.
نکته دیگرى که باید متذکر شد این است که در فیش بردارى تا آن جا که امکان دارد باید از مواد و اطلاعاتى استفاده کرد که قابل (استناد) و داراى(اعتبار) باشند و از نوشتن مطالبى که خدشه پذیرند و بر پایه محکمى استوار نیستند خوددارى کرد. 
 

نکته : 
درصورتى که مطالب مستند ومعتبر مختصر و کوتاه باشند تمامى آن را روى فیش مى نویسیم و مأخذ آن را در ذیل مطلب مى آوریم و نام این فیش را (فیش مطلبى) مى گذاریم. و چنان چه مطالب قابل استناد و اعتبار طولانى ومفصّل باشند از نوشتن آن ها روى فیش خوددارى مى کنیم و فقط به ذکر مأخذ آن در فیش اکتفا مى کنیم و نام این فیش را (فیش مأخذى) مى گذاریم 

6  مراحل فیش بردارى
مراحل فیش بردارى و یادداشت نویسى که از مسائل اساسى در مطالعات وتحقیقات به شمار مى رود با رعایت امور زیر انجـام مى گیـرد:
الف. موضوع نویسى
موضوع نویسى فیش ها از امور مهم در مراحل فیش بردارى است زیرا مراجعه به فیش ها و ارتباط با آن ها بر همین اساس صورت مى گیرد و اشتباه در این امر تحقیقات پژوهنده و طبقه بندى و بازیابى فیش ها را با مشکلاتى روبه رو مى سازد.
اقسام موضوعات
به طور کلى در موضوع نویسى باید چهار موضوع در نظـر گـرفته شـود:
1. موضوع کلى
منظور از (موضوع کلى) در فیش بردارى غالباً عناوین و اسامى علوم و دانش هاست مانند علم اخلاق تاریخ
روان شناسى
فقه
کلام
فیزیک
شیمى
ریاضى
جامعه شناسى و … که معمولاً درتحقیقات رایج و متداول موضوع و عنوانى بالاتر از این ها به کار گرفته نمى شود تا همه این عناوین در زیر مجموعه آن قرار گیرند اگر چه درتحقیقات پیچیده و بر طبق موضوع بندى (ملویل دیوئى) موضوعات کلى ترى از قبیل (علوم اجتماعى)
(علوم عملى)
(علوم خالص)
(دین) و … وجود دارد.
2. موضوع عام
(موضوع عام) عبارت از موضوعات جزئى هر موضوع (کلى) است که تمامى آنها زیرمجموعه عنوان جامع موضوع (کلى) قرار مى گیرند; مثلاً موضوعات(اخلاص) (تواضع)
(توبه)
(زهد)
(تقوا) و… همگى موضوعات جزئى و عامى هستند که زیرمجموعه عنوان جامع موضوع کلى (اخلاق) قرار مى گیرند.
.
3. موضوع خاص
(موضوع خاص) عبارت از موضوعات جزئى هر موضوع (عامى) است که تمامى آن ها زیر مجموعه عنوان جامع موضوع (عام) قرار مى گیرند مثلاً موضوع عام (تقوا) داراى موضوعات خاصى ازقبیل (تعریف تقوا) (ارزش و اهمیت تقوا) (آثار و فواید تقوا) (عوامل و موانع متقى شدن) (صفات متقین) و …است که تمامى آن ها زیرمجموعه عنوان جامع موضوع عام (تقوا) قرار مى گیرند. .
4. موضوع اخص
(موضوع اخص) یا خاص تر عبارت از موضوعات جزئى هر موضوع (خاصى) است که تمامى آن ها زیر مجموعه عنوان جامع موضوع (خاص) قرار مى گیرند; مثلاً موضوع خاص (آثار و فواید تقوا) داراى موضوعات اخصى از قبیل (آثار و فواید معنوى)
کیفیت موضوع نویسى
موضوع نویسى ها باید گویا شیوا کوتاه زیبا و با موضوع ومحتواى فیش ها کاملاً متناسب باشند و پس از شناخت دقیق موضوع کلى عام خاص و اخصِ مطالب برگه با (مداد) ولى (پُر رنگ) نوشته شوند تا تغییر عناوین که معمولاً در تحقیقات به وجود مى آید محقق را از جهت پاک کردن آن ها با مشکلى روبه رو نکند وبه مرور زمان عناوین فیش ها از بین نرود و هنگام فتوکپى و زیراکس نمایان باشد. 

 
نکته : 

1. براى ثبت مطالب طولانى ولى مهم از فیش هاى متعددى استفاده مى شود که با گذاشتن علامتِ فلش( ) در پایان فیش قبلى و علامتِ فلش(.) در آغاز فیش بعدى به یکدیگر مرتبط مى شوند وپس از نوشتن موضوعات کلى عام خاص و اخصِ هر فیش با (شماره گذارى) که توضیح آن داده خواهد شد از یکدیگر تفکیک مى گردند.
2. گاهى احتمال دارد مطالب و محتواى برگه ها علاوه بر یک موضوع اخص داراى موضوعات اخص دیگرى نیز باشند که باید آن ها را در برگه یادداشت به گونه اى مانند زیر مشخص کرد:
موضوع اخص1:…
موضوع اخص2:…
3. گاه موضوعات عام یا خاص یا اخصِ هر برگه را مى توان پس از فیش بردارى و مطالعه مجدد فیش ها و طبق طرح تحقیق مشخص کرد.
4. هیچ گاه روى یک فیش نباید دو یا چند موضوع متفاوت نوشته شود زیرا یکسان و واحد نبودن مطالبِ هر  

ب. کُد گذارى
درفیش بردارى غالباً از دو نوع کدگذارى(موضوعات) و(مآخذ) استفاده مى گردد اگر چه ممکن است براى (مؤلفان) و (مترجمان) نیز کدهاى معّینى به کار گرفته شود.
1. کدگذارى موضوعات
درکدگذارى موضوعات ابتدا باید سعى شود اسامى تمامى موضوعات (کلى) فیش ها از قبیل اخلاق فقه
فلسفه
ادبیات
تاریخ
هنر
فیزیک
شیمى
ریاضى
و… جمع آورى شوند و بر اساس (حروف الفبا) تنظیم و مرتب گردند.
سپس به هر کدام از موضوعات کلى کد معیّنى طبق شماره هاى مسلسل (1 2 3 4 …) داده شود و در نخستین صفحه دفتر فهرست راهنما ثبت گردد .
سپس همان گونه که در قسمت (دفترفهرست راهنما) گفته شد براى هر موضوع کلى چندین صفحه درنظر گرفته مى شود و اسامى موضوعات عام آن موضوع کلى به مقدارى که تحقیقات درباره آن ها صورت گرفته است درآن صفحات ثبت مى گردد وطبق شماره هاى مسلسل (1 2 3 4 …) براى هر کدام از موضوعات عام نیز کد معّینى انتخاب مى شود که کیفیت آن در قسمت ابزارها و وسایل فیش بردارى (دفتر فهرست راهنما) آورده شد. به مرور زمان که موضوعات عام دیگرى نیز مورد مطالعه وتحقیق قرار مى گیرند
پس از مشخص کردن موضوع کلى آن ها درذیل موضوعات عام قبلى نوشته مى شوند وبا توجه به تنظیم و ترتیب کدهاى قبلى به این موضوع عامِ جدید نیز کد بعدى داده مى شود مثلاً چنان چه تا کنون پنج موضوع اخلاقى را مطالعه وجدیداً موضوع اخلاقى دیگرى را براى تحقیق انتخاب کرده باشیم براى آن کد (6) را در قسمت موضوع کلى اخلاق در نظر مى گیریم و لازم نیست کدگذارى موضوعات عام به ترتیب حروف الفبا صورت بگیرد.
سپس موضوعات (خاص) ویا (اخص) بر اساس ترتیب (منطقى) ـ نه الفبایى ـ تنظیم شده طبق شماره هاى مسلسل براى هر کدام از آن ها کدهاى معّینى درنظر گرفته مى شود.
شایان ذکر است که کدگذارى موضوعات نیز با (مداد پُررنگ) نوشته مى شوند تا در صورت تغییرات بعدى محقق را با مشکل روبه رو نسازند و به مرور زمان نیز از بین نروند.
2. کد گذارى مآخذ و منابع (کتاب ها)
چون براى صرفه جویى درتعداد فیش ها باید مأخذ هر مطلبى در ذیل آن و در متن فیش نوشته شود(1) و درنتیجه ممکن است در یک صفحه ٌ فیش مثلاً سه مطلب از سه مأخذ گوناگون که داراى موضوع واحد و یکسانى هستند آورده شود از این رو براى ضایع نشدن وقت محقق کد گذارى مآخذ و کتاب ها ضرورت و اهمیت پیدا مى کند.
بدین منظور در آغاز باید کتاب نامه یا همان فهرست کامل مآخذى که براى هر برگه دان وموضوعى مورد مطالعه قرار مى گیرد تهیه گردد و طبق شماره هاى مسلسل (1 2 3 4 …) کدگذارى و به ترتیب زیر نوشته شود:
الف. کد مأخذ
ب. نام خانوادگى وسپس نام کوچک نویسنده
ج. نام کتاب
د. نام مُصحّح یا مترجم و یا گردآورنده (درصورتى که مأخذى تصحیح یا ترجمه ویا گرد آورى شده باشد.)
هـ .تعداد مجلّدات(در صورتى که مأخذ بیش از یک مجلّد باشد.)
و. نوبت چاپ (درصورتى که مأخذ بیش از یک چاپ داشته باشد.)
ز. محل نشر
ح. نام ناشر
ط. سال نشر
شایان ذکر است که تمام این موارد با ویرگول از یکدیگر جدا مى شوند.واین کتاب نامه (فهرست مآخذ ومنابع) روى یک یا چند فیش سفید به شکل زیر نوشته مى شود و در انتهاى برگه دان مربوط به خود قرار مى گیرد:
ج. شماره گذارى فیش ها و ذکر تعداد آن ها
شماره گذارى فیش ها که در حقیقت همان شماره گذارى صفحه هاى فیش هاى نوشته شده است طبق آخرین موضوع ذکر شده دربالاى فیش ها(کلى عام خاص اخص) صورت مى گیرد واز شماره یک آغاز مى شود.
به طور نمونه فرض کنیم موضوع عام (اخلاص) داراى موضوعات خاصى به ترتیب منطقى و با کدهاى زیر باشد که آن را (فهرست موضوعات خاص) یا (طرح وچارچوب کلى موضوع عام) مى نامیم:
1. تعریف اخلاص
2. ارزش و اهمیت اخلاص
3.آثار وفواید اخلاص
4. مراتب و مراحل اخلاص
5. علائم مخلص
6. …
چنان چه مثلاً (تعریف اخلاص) که یکى از موضوعات خاص است در مجموع داراى پنج فیش باشد برگه هاى آن از 1تا 5 شماره گذارى مى شوند. و یا در صورتى که موضوع خاص (علائم مخلص) درمجموع داراى 12 فیش باشد برگه هاى آن از 1تا12 شماره گذارى مى شوند. ولى چنان چه یک موضوع خاص خود داراى چندین موضوع اخص باشد و هر موضوع اخصى خود نیز داراى چند فیش باشد هر کدام از موضوعات اخص به تنهایى و به صورت جداگانه از شماره یک شماره گذارى مى شوند; مثلاً فرض کنیم موضوع خاص (آثار وفواید اخلاص) خود داراى دو موضوع اخصِ (آثار و فواید فردى اخلاص) و (آثار وفواید اجتماعى اخلاص) و اوّلى داراى 6 برگه و دومى داراى 8 برگه باشد. در این صورت فیش هاى (آثار و فواید فردى اخلاص) را از 1 تا 6 و فیش هاى (آثار و فواید اجتماعى اخلاص) را از 1 تا 8 شماره گذارى مى کنیم.
پس از پایان فیش بردارى و شماره گذاریِ آن ها تعداد فیش ها را طبق شماره گذارى ها یادداشت مى کنیم تا از گم شدن احتمالى برگه ها به ویژه آخرین برگه مطلع شویم. به طور نمونه وبر اساس آن چه گفته شد تعداد فیش هاى تعریف اخلاص را (5) علائم مخلص را (12) آثار و فواید فردى اخلاص را (6) و آثار وفواید اجتماعى اخلاص را (8) مى نویسیم. البته براى صرفه جویى دروقت مى توان شماره تعداد فیش ها را در دو یا سه فیش نخستین نوشت و از نوشتن آن ها در فیش هاى بعدى خوددارى کرد.
به همان دلایلى که قبلاً اشاره کردیم شماره گذارى ِ فیش ها و ذکر تعداد آن ها با (مداد) ولى (پُر رنگ) نوشته مى شوند.
نکته مهم
چنان چه پس از تنظیم منطقیِ موضوعات خاص یا اخص و کدگذارى آن ها درتحقیقات و مطالعات بعدى به موضوع خاص یا اخصى برخورد کنیم که از نظر ترتیب منطقى جایگاه آن در بین موضوعات خاص یا اخصِ کدگذارى شده قبلى باشد در این صورت به خاطر تغییر ندادن کدهاى ثبت شده آن ها مى توان از کدهاى مُرکّب ویا کدهاى همراه با علائم ریاضى استفاده کرد; مثلاً اگر در فهرست قبلى پس از مطالعات و تحقیقات بعدى به موضوع خاص جدیدى نظیر (اقسام اخلاص) مواجه شدیم که فرضاً از نظر ترتیب منطقى جایگاه آن در بین (آثار و فواید اخلاص) با کد شماره 3 و (مراتب ومراحل اخلاص) با کد شماره 4 قرار مى گیرد براى کدگذارى آن از کدهاى مُرکّب مانند (1«3) (2«3) (3«3) و… یا (3/1) (3/2) (3.3) و… یا از علائم ریاضى نظیر ( َ3) ( ً3) ( ً3) …استفاده مى کنیم که شاید کدگذارى اخیر ساده تر باشد. و سپس فیش هاى موضوع خاص یا اخص جدید را به صورتى که گفته شد
شماره گذارى مى کنیم.  

نکته : 

1. گاهى ممکن است در هنگام مراجعه به قسمت موضوعات کلى موضوع عام یا خاص و یا اخصِ موضوع جنبى تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته باشد. در این صورت بلافاصله برگه دان موضوع عام و یا فیش موضوع خاص یا اخص موضوع جنبى را تهیه کرده کدها و شماره فیشِ موضوع اصلى و ابتدایى را در برگه دان و در فیش موضوع خاص یا اخصِ موضوع جنبى ثبت مى کنیم.
2. در هر برگه دانى از موضوعات عام مى توان یک یا چند فیش را به فهرست (فیش هاى ارجاعى) اختصاص داد.
د. ذکر تاریخ مکان نام استاد و فیش نویس
ذکر تاریخ و زمان فیش بردارى با قید رقمِ روز ماه و سال شایسته و دریادداشت هایى که زمان بر آن ها اثر مى گذارد مانند مطالب (آمارى) بایسته است.
همچنین نوشتن مکان یادداشت بردارى نظیر شهر ارگان نهاد سازمان و یا گروه تحقیقاتى نیکوست که ذکر (زمان) و (مکان) در یادداشت بردارى نیز بى تأثیر نیست.
ذکر نام استادى که مطالعات و تحقیقات زیر نظر او انجام مى پذیرد و یا درس و سخنرانیِ وى خلاصه نویسى و فیش بردارى مى شود و نوشتن نام فیش نویس درتحقیقات گروهى و جمعى که فیش نویسان متعدد هستند لازم است(1)
تا در صورت مشاهده اِشکال و ابهام و یا سؤالى در مطالب فیش ها بتوان با مراجعه به شخص نامبرده آن ها را برطرف کرد.
هـ . ذکر مأخذ
مأخذ هر مطلب در ذیل خود مطلب نوشته مى شود و فایده اش دادن اعتبار بیش تر به محتواى فیش و مستند بودن آن و رعایت امانت علمى و پرداخت وام اخلاقى در استفاده از نوشته هاى دیگران است. بدین منظور باید تا آن جا که امکان دارد مآخذ و منابع اصیل و دست اول مورد استفاده قرار گیرد و مأخذ هر مطلبى به طور کامل ودقیق (شماره کد جلد صفحه و …) ذکر گردد تا درمراجعات بعدى صحت و اصالت آن مورد تردید واقع نشود.
به خاطر صرفه جویى در وقت مى توان براى ذکر مأخذ از (کد گذارى) ـ به همان گونه اى که در قسمت کدگذارى مآخذ گفته شد ـ و از (علائم اختصارى) استفاده کرد. مثلاً به جاى کلماتِ جلد باب (بخش) فصل و صفحه مى توان به ترتیب علائم اختصارى(ج) (ب) (ف) و(ص) را به کار گرفت(1).  

تذکرات1. در صورتى که مطلب نوشته شده روى فیش تمام صفحه آن را در بر نگرفته باشد مأخذ آن را در زیر مطلب ودر قسمت سمت چپ آن ذکر مى کنیم. ودر بقیه صفحه فیش مطلب بعدى را از مأخذ دیگرى که از جهت موضوع با مطلب قبلى یکسان است مى نویسیم تا در مصرف برگه ها صرفه جویى شود. و به خاطر همین صرفه جویى است که قرار دادن مأخذ یادداشت را در بالاى فیش ها شایسته ندیده ایم.
2. چون گاهى نسخه هاى یک کتاب به صورت هاى گوناگونى چاپ مى شود برخى مأخذ نویسى را بر اساس جلد باب بخش فصل شماره مطلب و شماره صفحه انجام مى دهند تا تفاوت چاپ ها باعث اشتباه نشود.
3. علائم اختصارى مآخذ مانند کد جلد و صفحه با ویرگول ( ) از یکدیگر جدا مى شوند مثلاً مأخذ نویسى حدیث (طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ) بدین گونه صورت مى گیرد:
امام صادق $:طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ.
(5)
ج1 ص30 (م).
4. در مواردى که مطلبى از یک کتاب یادداشت مى شود که نویسنده کتاب همان مطلب را از مأخذ دیگرى گرفته و به آن ارجاع داده است در صورت امکان حتماً سعى گردد به مأخذ اصلى و اولیه آن مراجعه شود زیرا به تجربه دیده شده است که در نقل مطالب از مآخذ اصلى و اولیه به وسیله دیگران گاه اشتباهات سهوى ویا غیر سهوى صورت مى پذیرد.
 
و. ذکر شکل فیش بردارى ذکر کیفیت برداشت مطالب وتعیین شکل فیش بردارى در برگه ها از قبیل (نقل مستقیم) (ترجمه) (تلخیص) و… از نکات مهمى است که ارزش آن درمراجعات بعدى و در هنگام پژوهش نامه نویسى تألیف تدریس ومانند آن مشخص خواهد شد زیرا به طور مثال نقل مستقیم مطالب با تلخیص آن توسط فیش نویس از نظر صحت و اعتبار یکسان نخواهد بود.
7 روش طبقه بندى و بازیابى فیش ها
ییاد آورى
1. فیش هایى که داراى موضوع خاص مشترک و یکسانى هستند با گیره کاغذ (کیلیپس) و مانند آن دسته بندى و از یکدیگر تفکیک مى شوند و به صورت جداگانه درهمان برگه دان باقى مى مانند تا در هنگام بازیابى مطالب وقت محقق ضایع نگردد.
2. درصورتى که تعداد فیش هاى موضوع اخص زیاد باشند مى توان فیش هاى موضوع خاص را به وسیله برگه ٌ راهنمایى که کمى بلندتر از ارتفاع فیش هاست در داخل برگه دان از یکدیگر تفکیک کرد وفیش هاى موضوع اخص را توسط گیره کاغذ ومانند آن از یکدیگر جدا و به شکل زیر تنظیم کرد تا بازیابى آن ها آسان تر باشد:
3. گاهى نمى توان فهرست یا موضوعات خاص یا اخص فیش ها را از قبل و به طو ر کامل تهیه کرد و یا به عبارت دیگر ترسیم چنین فهرستى در آغاز براى محقق نامعلوم و یا ناممکن است. در این صورت محقق در آغاز باید از تحقیقات خود فیش بردارى کند وپس از پایان آن به مطالعه و مرور فیش ها بپردازد و بعد از دقت و تعمق کافى موضوعات خاص و یا اخص فیش ها را مشخص کند و آن ها را روى فیش جداگانه اى بنویسد سپس به تنظیم موضوعات خاص و یا اخص بر اساس نظمى (منطقى) بپردازد و فهرست کامل و منظمى از آن ها را تهیه کند و به هر یک از موضوعات خاص ویا اخص کدهاى معّینى را اختصاص دهد. پس از گِردآورى چنین فهرستى به دسته بندى هر یک از فیش ها طبق فهرستِ تهیه شده از موضوعات خاص یا اخص مبادرت ورزد و در پایان بر اساس موضوعات خاص ویا اخص تمامى فیش ها را کدگذارى کند.
8 اصول ونکات فیش بردارى
در فیش بردارى باید اصول ونکات زیر را رعایت کرد:
1. مطالب مفصّل و طولانى باید خلاصه شود و از نوشتن مطالب جزئى و فرعى روى فیش خوددارى گردد زیرا در این صورت از یک سو به فیش هاى متعددى نیازمند خواهیم شد واز سوى دیگر خواندن مطالب جزئى و فرعى وقت گیر خواهد بود. البته درصورت مهم بودن تمام مطالب مى توان فقط مأخذ و آدرس آن را به طور کامل روى یک فیش نوشت و در برگه دان مربوط به خود قرار داد که قبلاً نیز به آن اشاره شد.
2. پشت فیش مطلبى نوشته نمى شود زیرا از یک طرف به تجربه دیده شده است درهنگام مراجعه ومطالعه هر دو طرف فیش مقدارى وقت ضایع مى گردد و اسراف در وقت زیانش از اسراف در کاغذ بیش تر خواهد بود و با رعایت این نکته فتوکپى از فیش ها به آسانى و با هزینه کمتر صورت مى پذیرد. زیرا مثلاً اگر سه یا چهار فیش کوچک یک رو را در زیر هم قرار دهیم تنها به یک صفحه A4 و یک بارفتوکپى گرفتن نیازمند خواهیم بود در صورتى که اگر فیش ها دو رو باشند به بیش از یک بار فتوکپى نیاز مى شود. و از طرف دیگر نیز ممکن است به مرور زمان وبر اثر رطوبت و مانند آن مطالب یک طرف فیش به طرف دیگرش نفوذ کند و مطالب آن را از بین ببرد اگر چه به خاطر احترام گذاشتن به عقیده آنان که با ما دراین مورد هم عقیده نیستند پشت فیش هاى پیشنهادى این کتاب نیز خط کشى شده است.
3. آیین نگارش و ویرایش و قواعد درست نویسى علامت گذارى زیبا نویسى ویا دست کم خوانا نویسى وصفحه آرایى در هنگام نوشتن فیش ها رعایت شود.
4. مقدارى فاصله ـ حدود نیم تا یک سانتى متر(1)ـ در چهار طرف فیش در نظر گرفته شود تا در اثر مرور زمان و یا پارگى برگه ها عناوین ومطالب فیش از بین نرود و نکته هاى ضروریِ به جا مانده در حاشیه آن وارد گردد. البته این فاصله در فیش پیشنهادى این کتاب خود به خود رعایت شده است.
5. همراه داشتن تعدادى فیش درمواقع مختلف براى فیش بردارى شایسته یک محقق نکته بین است زیرا برخى گفته اند:
(هر کس کاغذ وقلم به همراه خود نداشته باشد حکمت در قلبش جاى نخواهد گرفت.)
 6. استفاده کامل از (تمام صفحه) فیش و نوشتن مطالب با (قلم نوک ریز) به کارگیرى تعداد اندکى برگه را به ارمغان خواهد داشت.
7. ممکن است در نقل مستقیم مطالب از یک مأخذ ویا ترجمه عبارت هاى آن به تقطیعِ متن و حذف برخى قسمت هاى غیر مهم نیاز شود در این صورت محل تقطیع و حذف مطلب با علامت سه نقطه(…) روى فیش مشخص مى شود.
8. بهتر است متن فیش ومطالب آن با (مداد) نوشته نشود زیرا در اثر سایش دست و مانند آن مطالب فیش درهم شده یا از بین خواهند رفت.
9. در پشت فیش پیشنهادى این کتاب کلمه (نقد و نظریه) آورده شده است تا چنان چه فیش نویس نظریه و یا انتقادى نسبت به مطالب فیش داشته باشد در پشت برگه ها آن ها را منعکس کند.
11. درهنگام مطالعه باید مطابق موضوع تحقیق خود در کنار هر مطلب مهمى علامتى گذاشت و سپس در مطالعه مجدد ازآن خلاصه نویسى وفیش بردارى کرد که لازمه اش درک درست مطالب مهم است.
12. درقسمتى از پشت فیش به گونه اى مختصر مشخص ومعّین شود که از مطالب این فیش تا کنون چند بار و در چه موضوعات و مواردى استفاده شده است زیرا رعایت این نکته در تحقیقات و مراجعات بعدى براى محقق و فیش نویس راه نما و راه گشا خواهد بود.
13. مطالبى که از یک کتاب فیش بردارى شده است در همان کتاب به گونه اى مشخص شود که این جا فیش بردارى شده است مثلاً مى توان حرف (ف) را که علامت اختصارى کلمه (فیش بردارى) است در اول مطلب نهاد. این کار بدین منظور انجام مى شود که از یک مطلب دو بار فیش بردارى نشود.
 
بخش دوم: روش دسته بندى مطالب (روش تنظیم مواد و اطلاعات)
شکل هاى دسته بندى بر دو گونه است:
1. شکل ثُنایى
شکل دسته بندى یک چیز را به صورت تردید بین اثبات ونفى (ثنایى) مى گویند. البته هر کدام از طرف اثبات و نفى را مجدداً مى توان به همین شکل تقسیم و دسته بندى کرد مانند تقسیم و دسته بندى کلمه در زبان عربى به این صورت که:یا داراى معنى مستقل هست یانیست(حرف) وقسم اول یا داراى زمان هست (فعل) یانیست (اسم).
ییا تقسیم و دسته بندى انسان بدین گونه که: یا با سواد است و یا با سواد نیست و باسواد یا ایرانى است و یا ایرانى نیست.
چون در این نوع تقسیم و دسته بندى فقط دو قسم اثبات و نفى به کار گرفته مى شود به آن شکل ثنایى (دوتایى) مى گویند.
2. شکل تفصیلى
شکل دسته بندى ابتدایى یک چیز را به تمام اقسام محصوره اش به طور کامل و مفصّل (تفصیلى) مى نامند.
مانند تقسیم و دسته بندى انسان به آسیایى
توجه کردن به شکل و طراحى و زیبایى دسته بندى از (فروعى) است که باید در نظر گرفته شود اما نه به بهاى از دست دادن و رعایت نکردن اصول. عقل و منطق ایجاب مى کند که تنظیم مطالب بر اساس نظام واسلوبى درست و صحیح انجام پذیرد تا آسان کردن یادگیرى وتفهیم و تفهّم را به ارمغان آورد و درستى محتوا فداى زیبایى شکل نگردد.
اما اصول دسته بندى عبارتند از:
الف. دسته بندى در موضوع خود داراى فایده باشد.
ب. محور و اساس دسته بندى یکسان و واحد باشد.

د. دسته بندى جامع افراد و مانع اغیار باشد.  

امیدوارم مطلب مفیدی براتون باشد