تاریخچه دایناسورها از ظهور تا انقراض

خلاصه :

دایناسورها گروهی از خزندگان ماقبل تاریخ هستند که از اواخر تریاس در زمین ظاهر شده و در انقراض دسته جمعی کرتاسه-ترشیری، از بین رفتند.

نام دایناسور از دو کلمه یونانی دینوس به معنی وحشتناک و ساروس به معنی سوسمار یا مارمولک گرفته شده است. این جانداران متعلق به گروهی از جانداران به نام آرکوسورها هستند. امروزه این گروه توسط پرندگان و تمساح‌ها شناخته می‌شود (برخی دانشمندان اعتقاد دارند که لاک پشت‌ها نیز مربوط به این گروه هستند)، اما در گذشته با گروه‌هایی نظیر دایناسورها، پتروسورها (خزندگان بال‌دار) و بسیاری از اجداد عجیب تمساح‌ها تنوع بسیار زیادی داشتند.

دایناسورها یکی از موفق‌ترین جاندارانی هستند که تاکنون در زمین زیسته‌اند. آنها بیش از ۱۷۰ میلیون سال در خشکی‌های زمین حکمرانی می‌کردند، از موجودات کوچک گرفته تا برخی از بزرگ‌ترین جانورانی که تاکنون در زمین قدم گذاشته‌اند. برخی از دایناسورها نظیر ساروپودها چهارپا و برخی نیز مانند تروپودها دوپا بودند. علیرغم تاریخ تکاملی طولانی آنها، منشأ آنها هنوز مشخص نیست و به صورت معما باقی مانده است. با وجود مطالعات بسیار هنوز هم سوالات بسیاری نیز درباره آنها وجود دارد، مانند این که چه زمانی تکامل یافتند و یا شکل اولین دایناسورها چگونه بود؟

ظهور دایناسورها

تاریخ ظهور دایناسورها به حدود ۲۳۰ میلیون سال پیش یعنی اواخر دوره تریاس می‌رسد. دایناسورهای اولیه‌ای که در آین دوره ظاهر شدند ترکیبی از چندین گونه مختلف بودند که شامل موجودات کوچک دو پا مانند ائودرومیوس و موجودات بزرگتری مانند هرراسوروس بود. این دایناسورها که تروپود نام دارند دارای اسکلت مشابه پرندگان بوده، بدن برخی از آنها از پر پوشیده بود و ۱ تا ۲ متر طول داشتند، این نوع تروپودها شکارچی و گوشتخوار بودند.

فسیل جمجمه و نمونه بازسازی شده ائودرومیوس

تکامل دایناسورها

در اوایل دوره تریاس (۲۵۲ تا ۲۰۱ میلیون سال پیش) فقط یک قاره با نام پانگه‌آ وجود داشت و دربردارنده تمام خشکی‌های زمین بود، آب و هوای این قاره در آن زمان عموماً گرم و خشک بود. گیاهان هنوز تکامل نیافته بودند اما بازدانگان یا گیاهان مخروطی و سرخس‌ها در خشکی‌های زمین وجود داشتند، در آن زمان خزندگان اولیه‌ با نام رینکسور ، دوزیستان و اجداد پستانداران امروزی با نام ساینودون بر خشکی‌ها غلبه داشتند. در دریاها هم اسفنج‌ها، مرجان‌ها، کرم‌ها ، ماهی‌های اولیه‌ای مانند کولاکانت و کوسه چین دار، خرچنگ‌ نعل اسبی، موجودات صدف‌دار مانند آمونیت‌ها، خزندگان دریایی مانند لاک پشت‌ها و شکارچیان دریایی مانند پلیوسورها می‌زیستند.

از دایناسورهای دوره تریاس می‌توان به دایناسورهای ساریشین (لگن مشابه مارمولک) با جنس‌های نایاساسوروس ، ساتورنالی ، استاریکوسوروس ، یوتارپتور و از دایناسورهای اورنیتیشین (لگن مشابه پرنده) می‌توان به جنس‌های پیسانوسورس و لسوتوسوروس اشاره کرد.

با پایان دوره تریاس، در حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش چهارمین انقراض دسته جمعی (انقراض تریاس-ژوراسیک) رخ داد که در آن حدود ۸۰٪ از گونه‌های زمین منقرض شدند اما اجداد دایناسورها از این انقراض جان سالم به در بردند.

پس از چهارمین انقراض گروهی و آغاز دوره ژوراسیک (۲۰۱ تا ۱۴۵ میلیون سال پیش) به خاطر از بین رفتن بسیاری از جانوران، دایناسورها منابع بیشتری در اختیار داشتند از اینرو به تعداد بسیار زیاد و اندازه‌های بزرگ‌تر تکامل یافته و تبدیل به حیوانات غالب زمین شدند. در آغاز این دوره ابر قاره پانگه‌آ شروع به تجزیه نمود که در نتیجه گونه‌های مختلف دایناسورها را از هم جدا کرد تا آنها به طور مستقل تکامل یابند.

ساروپوده از جمله دایناسورهای شاخص ژوراسیک هستند که همگی چهارپا و گیاهخوار بوده و دارای گونه‌های عظیم الجثه‌ای بودند. از ساروپودهای شاخص این دوره می‌توان به براکیوسوروس ، دیپلودوکوس ، آپاتوسوروس ، برونتوسوروس و مامنچیسوروس اشاره کرد. دایناسور دو پا و پردار آرکئوپتریکس نیز متعلق به این دوره است.

ساروپودها احتمالاً به خاطر هضم غذا به چنین اندازه‌های بزرگی تکامل یافته بودند. زیرا هضم گیاهان مواد مغذی کمتری از هضم گوشت نیاز داشت به همین علت آنها منابع بیشتری در اختیار داشتند. از بزرگ‌ترین دایناسورهای ساروپود ژوراسیک می‌توان به ساروپوزیدون با ۳۴ متر طول و۱۸ متر قد اشاره کرد.

دوره ژوراسیک با یک انقراض جزئی خاتمه یافت که در آن بسیاری از گونه‌های استگوسوروس که دارای زوائد و برآمدگی‌های استخوانی در پشت ستون فقرات بودند و بسیاری از گونه‌های ساروپود نظیر دیپلودوکوس از بین رفتند.

استگوسوروس

 در دوره کرتاسه تجزیه دو قاره‌ لورازیا و گندوانا به خوبی در جریان بود. آمریکای جنوبی، استرالیا و قطب جنوب به طور کامل جدا شدند و شبه قاره هند از آفریقا جدا شده و در حال پیوستن به آسیا بود. گیاهان گلدار و انواع علف‌ها در این دوره تکامل یافته و به سرعت در خشکی‌های زمین پخش شدند.

دایناسورهای تروپود و ساروپود هنوز هم در زمین حکمرانی می‌کردند در حالی که گونه‌های کوچک پستانداران در تلاش برای بقاء بودند. دایناسورهای پرنده‌ای نظیر پتروسورها و پترانودون‌ها آسمان را به تسخیر خود درآورده و دایناسورهای خونخوار غول پیکر نیز در این دوره ظاهر شدند.

از این شکارچیان عظیم الجثه می‌توان به تیرانوسوروس رکس ، ماپوسوروس ، اسپینوسوروس ، کارچرادانتوسوروس ،  ماجونگاسوروس و جایگانوتوسوروس اشاره کرد. علاوه بر آنها اشکال جدیدی از دایناسورها مانند آنکیلوسوریدها و خانواده تریسراتوپس که دایناسورهای سه شاخ بودند در این دوره ظاهر شدند. 

گونه‌ای از دایناسورهای شاخدار تریسراتوپس

انقراض دایناسورها

با پایان دوره کرتاسه در حدود ۶۵ میلیون سال پیش، انقراض دسته جمعی کرتاسه-ترشیری (K-T) رخ داد که بر اثر آن دایناسورها به طرز مرموزی ناپدید شدند. همراه با دایناسورها، خزندگان دریایی ترسناکی مانند موزاسور ، ایکتیوسور ، پِلیسیوسوریا و همچنین همه خزندگان بال‌دار (پتروسورها) نیز از بین رفتند. به نظر می‌رسد در این واقعه جنگل‌های دیرینه سراسر کره زمین شعله‌ور شده و در آتش سوخته‌اند. در حالی که برخی از پستانداران، پرندگان، خزندگان کوچک، ماهی‌ها و دوزیستان زنده مانده بودند، تنوع زیستی در بین اشکال باقی مانده به طرز چشمگیری کاهش یافته بود.

نظریه‌های متعددی درباره علت این انقراض گسترده وجود دارد. علاوه بر این که فعالیتهای آتشفشانی و تکتونیکی بسیار زیادی که در آن زمان رخ می‌داد، یک سیارک غول پیکر در حدود ۶۵٫۵ میلیون سال پیش به زمین برخورد کرد. محل این برخورد دهانه چیکسالوب نام دارد که شامل یک گودال بسیار بزرگ در مکزیک است.

بقایای دهانه عظیم چیکسالوب

نیروی حاصل از این برخورد که برابر با ۱۸۰ تریلیون تن TNT بود، سبب پراکنده شدن حجم عظیمی از خاکستر و گرد و غبار در اتمسفر زمین شد . این ذرات جلوی ورود نور و گرمای خورشید را گرفته و سبب ایجاد یک زمستان طولانی شدند که آب و هوای سراسر کره زمین را به شدت تغییر داد. علاوه بر آن به علت نبود نور کافی بسیاری از گیاهان دیگر قادر به فتوسنتز نبودند به همین علت دایناسورهای گیاهخوار از گرسنگی تلف شدند به دنبال آن دایناسورهای گوشتخوار مدتی از لاشه‌های باقی مانده تغذیه کردند اما پس از مدتی آنها نیز به کلی از بین رفتند.

طبقه بندی دایناسورها

دانشمندان در دهه ۱۸۲۰ با کشف استخوان‌های مگالوسوروس  در انگلستان برای اولین بار به مطالعه دایناسورها پرداختند. در سال ۱۸۴۲ سر ریچارد اوون دیرینه شناس برجسته انگلیسی نام “دایناسور” را اختراع کرد. از آن زمان به بعد فسیل‌ دایناسورها در سراسر جهان توسط دیرین شناسان مورد مطالعه قرار گرفت.

دانشمندان بطور سنتی دایناسورها را به دو دسته کلی سورایسکیا و اورنیتیشیا تقسیم می‌کنند. دسته سورایسکیا لگن مشابه مارمولک دارند و دسته اورنیتیشیا لگن شبیه به پرندگان دارند. در این دو دسته، هم دایناسورهای دوپای تروپود و هم دایناسورهای چهارپای ساروپود وجود دارند. پس از این دسته بندی، دایناسورها به جنس‌های بیشماری مانند تیرانوسوروس یا تریسراتوپس طبقه بندی شده و هر جنس به یک یا چندین گونه تقسیم می‌شود.

اورنیتیشیا

اورنیتیشین‌ها (پرنده‌ کفلان) گروهی از دایناسورهای شاخدار هستند که شامل خانواده تریسراتوپس، استگوسوروس و دایناسورهای زره پوش آنکیلوسوریدها است، این دایناسورها منقار داشته و عمدتاً گیاهخوار بودند. اورنیتیشین‌ها ساروپودهای کوچکی بودند که اغلب در گله‌ها زندگی می‌کردند و طعمه دایناسورهای بزرگتر بودند. جالب است که دایناسورهای اورنیتیشیا حداقل سه بار در تاریخ تکاملی خود از حالت دو پا به حالت چهار پا تغییر کرده‌اند، دانشمندان اعتقاد دارند که آنها در اوایل دوره تکامل خود می‌توانستند هر دو حالت را داشته باشند.

سورایسکیا

بسیاری از دایناسورهای معروف نظیر تیرانوسوروس رکس، ولوسیراپتور ، دینوناچس و آلوسوروس در گروه سورایسکین‌ها قرار می‌گیرند. این دایناسورهای (خزنده‌کفلان) دارای لگن‌های رو به جلو بودند که شبیه به حیوانات بدوی است. آنها غالباً گردن بلند، دندان‌های بزرگ تیز و انگشتان دوم بلندی داشتند.

سورایسکین‌ها به دو گروه ساروپودهای چهارپای گیاهخوار و تروپودهای دوپای گوشتخوار (پرندگان امروزی از این گروه تکامل یافته‌اند) تقسیم می‌شوند. تروپودها روی دو پا راه می‌رفتند و گوشتخوار بودند، این گروه به راحتی از سایر دایناسورها قابل تشخیص بودند.

نحوه تغذیه تروپودهای بزرگ مانند جایگانوتوسوروس و اسپینوسوروس همیشه برای دانشمندان مورد سوال بوده است، آیا آنها لاشخور بودند یا طعمه‌های خود را شکار می‌کردند. شواهد نشان می‌دهد که این دایناسورها مانند جانوران فرصت طلب به صورت گروهی به شکار می‌پرداختند. برخی از این دایناسورها مانند ماجونگاسوروس هم نوع خواری نیز می‌کردند.

ساوروپودها دایناسورهای گیاهخواری بودند که دارای سر کشیده، گردن و دم بلندی بودند. برخی از آنها جزو بزرگترین جانداران تاریخ بودند، اما مغزهای کوچکی داشتند. غول‌های مهربانی مانند آپاتوسوروس  براکیوسوروس ، دیپلودوکس و آرژانتینوسوروس به این گروه تعلق داشتند.

دایناسورهای پرنده

شواهد فسیلی نشان می‌دهند که برخی از دایناسورهای پیشرفته دارای پر یا بدن پر-مانند بودند، اما بسیاری از آنها پرواز نمی‌کردند. آرکئوپتریکس که به عنوان قدیمی‌ترین و اولین پرنده تاریخ در نظر گرفته می‌شود به صورت کاملاً متفاوتی پرواز می‌کرد. این دایناسور مانند بلدرچین و قرقاول‌های امروزی در مسیرهای کوتاه به صورت انفجاری پرواز می‌کرد و توانایی پرواز در مصافت‌های بلند را نداشت.

بسیاری از مردم تصور می‌کنند که پتروسورها دایناسور بودند، در حالی که آنها از نظر فنی دایناسورها نبودند بلکه از نزدیکترین خویشاوندان دایناسورها بودند. پتروسورها دارای استخوان‌های توخالی، مغز و چشم‌های نسبتاً بزرگی بودند و برخی از آنها چنان بزرگ بودند که بال‌هایی به طول ۱۰ متر داشتند (بزرگترین پرنده ماقبل تاریخ با بال‌هایی به طول ۱۰ متر). بال‌های این خزندگان غشایی از پوست و ماهیچه بود که در امتداد بازوها قرار داشت و تا جلوی انگشت‌ها می‌رسید، این خانواده شامل پتروداکتیل‌ها بود که سر استخوانی و کشیده داشتند. پتروسورها نیز مانند بسیاری از جانوران زمین در انقراض کرتاسه (۶۵ میلیون سال پیش) از بین رفتند.

گونه‌هایی از پتروسورها

خزندگان دریایی

در عصر دایناسورها اتفاقات زیادی در اقیانوس‌های زمین رخ داد، جانورانی با ظاهر عجیب و غریب مانند لیوپلورودون ، مائوسوروس و باسیلوسورس که شباهت بسیاری به تمساح داشتند تکامل یافته و بعدها منقرض شدند. از خزندگان دریایی معروف می‌توان به جنس ایکتیوسوروس اشاره کرد، این جانوران متعلق به خانواده ایکتیوپترجیا بودند، گروهی از  خزندگان دریایی دارای باله ماهی که در انتهای ژوراسیک منقرض شدند، این جانوران این گروه شکارچیان بسیار قدرتمندی بودند.

ایکتیوسوروس

تکامل پرندگان از دایناسورها

اولین بار توماس هاکسلی زیست شناس انگلیسی در سال ۱۸۶۸ اظهار داشت که پرندگان ممکن است از دایناسورها تکامل یافته باشند. اما این نظریه تا اواخر قرن بیستم که مطالعات بیشتری صورت گرفت، به صورت عموما پذیرفته نشده بود. ولی دانشمندان امروزه می‌دانند که برخی از اولین انواع تروپودها دارای پر بودند بنابراین ممکن است که اجداد پرندگان باشند، زیرا پرندگان برای اولین بار در دوره ژوراسیک از دایناسورهای پردار به وجود آمدند.

دایناسورها و پرندگان فقط به خاطر داشتن پر با هم مرتبط نیستند، این دو گروه اسکلت مشابهی دارند و برخی از دایناسورها برای کمک به هضم غذا مانند بعضی از پرندگان امروزی سنگ می‌بلعیدند. دایناسورهای پرنده مانند پرندگان امروزی خونگرم نبودند، اما احتمالاً می‌توانستند دمای بدن خود را تا حدودی تنظیم کنند. همچنین شواهد فسیلی نشان می‌دهد که آنها همانند پرندگان امروزی می‌خوابیدند. برخی از دایناسورها در لانه تخم گذاری کرده و تا تولد جوجه‌ها از آنها نگهداری می‌کردند. در برخی از گونه‌ها، والدین پس از تولد برای فرزندان غذا فراهم می‌کردند، زیرا آنها بدون دندان به دنیا می‌آمدند.

چند نکته درباره دایناسورها 

• اسپینوسوروس با ۴ تا ۷ متر قد، ۱۶ متر طول و نزدیک به ۶ تا ۷٫۵ تن وزن بزرگترین دایناسور گوشتخواری است که در دوره کرتاسه (حدود ۱۱۲ تا ۹۳٫۵ میلیون سال پیش) در مراکش امروزی می‌زیست.
•  اسپینوسوروس بیشتر از وقت خود را در آب صرف شکار ماهی‌ها می‌کرد از این رو تنها دایناسور نیمه آبی و خشکی‌زی است. 
•  آرژانتینوسوروس با طول ۴۰ متر و وزن ۱۱۰ تن بزرگترین دایناسور تاریخ است که در دوره کرتاسه میانی (حدود ۱۰۰ تا ۹۰ میلیون سال پیش) میزیست.
• انکیورنیس هاکسلی که در ژوراسیک پایانی (حدود ۱۶۰ میلیون سال پیش) می‌زیست با قد ۳۴ سانتیمتری و وزن ۱۱۰ گرم کوچک‌ترین دایناسور تاریخ بود.
• کارچرادانتوسوروس قویترین دایناسور جهان بود زیرا ۱۴ متر طول و ۶ تا ۸ تن وزن داشت و به خاطر داشتن فک قوی و گردن قدرتمند می‌توانست طعمه‌ای به وزن ۴۲۷ کیلوگرم را با دهان خود بلند کند. در مقابل برخی تیرانوسوروس را با ۱۲ متر طول و ۴٫۶ تا ۶ متر قد قویترین دایناسور دنیا می‌دانند.
• کریودراکون بوریس گونه‌ای از پتروسورها بود که بال‌هایی به طول ۱۰ متر و ۲۵۰ کیلوگرم وزن داشت و در دوره کرتاسه (حدود ۷۷ میلیون سال پیش) زندگی می‌کرد. اگر پتروسورها را جزو دایناسورها حساب کنیم، کریودراکون بزرگترین دایناسور پرنده تاریخ است.
• جایگانوتوسوروس که ۳۰ میلیون سال قبل از تیرانوسوروس رکس در دوره کرتاسه (حدود ۹۹ تا ۹۷ میلیون سال پیش) در آرژانتین امروزی می‌زیست می‌زیست یکی از سریع‌ترین دایناسور تاریخ است. زیرا می‌توانست با سرعت ۵۰ کیلومتر در ساعت بدود در حالی که حداکثر سرعت تی رکس ۴۰ کیلوکتر در ساعت بود.
• هالزکارپتور که در کرتاسه پایانی (حدود ۷۵ میلیون سال پیش) می‌زیست یکی از عجیب‌ و غریب‌ترین و تنها دایناسور دوزیست تاریخ است. هالزکارپتور با نیم متر قد بال‌هایی شبیه پنگوئن داشت، مانند اردک راه می‌رفت، مانند یک اردک شنا می‌کرد ولی یک شکارچی بود.