زندگی نامه دانشمندان معروف

خلاصه :

این دانشمند ایرانی در زمینه های مختلف همچون جغرافیا، زمین‌شناسی، مردم‌شناسی، ریاضی، اخترشناسی، فیزیک و … سرآمد دوران خود به شمار می رود. وی در زمینه های مختلف، آثار ارزشمندی از خود به جای گذاشته است که متاسفانه امروزه تعداد کمی از آن ها باقی مانده است.

نام کامل این دانشمند، ابوریحان محمد بن احمد بیرونی می باشد. وی در تاریخ هجدهم دی ماه سال ۳۵۱ خورشیدی در شهر کاث که از شهرهای ولایت خوارزم به شمار می رفت، متولد شد.

پدر ابوریحان، ابوجعفر احمد بن ‌علی اندیجانی، اخترشناس دربار خوارزمشاه بود و مادر ایشان نیز ماما بود. پدر ابوریحان را به دلیل حسادت و بدگویی از دربار اخراج کردند و پس از آن در یک روستا در اطراف خوارزم ساکن شدند. گفته می شود دلیل شهرت او به بیرونی نیز به همین خاطر می باشد، چون آن ها برای مردم روستا بیگانه بودند به همین دلیل آن ها را بیرونی می نامیدند.

ابوریحان بیرونی در دوران خردسالی علاقه ی زیادی به کسب دانش نشان می داد و از همان زمان شروع به یاد گیری علوم مختلف کرد. او به واسطه ی آشنا شدن با «امیرنصر منصور بن ‌علی بن‌ عراق»، که در آن زمان از دانشمندان بزرگ ایرانی به شمار می رفت، توانست وارد دربار خوارزمشاه شود و به مدرسه سلطانی خوارزم برود.

وی در همان زمان و در حالی که فقط هفده سال داشت، با استفاده از حلقه ای درجه دار که به آن حلقه ی شاهیه گفته می شد، به اندازه‌ گیری بلندی نیم روزی یعنی ارتفاع نصف النهاری خورشید در زادگاه خود یعنی شهر کاث مشغول شد. وی تلاش های زیادی کرد تا رصدهای بیشتری را انجام دهد ولی تنها موفق شد انقلاب تابستانی را در یک روستا در نزدیکی کاث رصد نماید.

پس از سقوط دستگاه آل عراق در خوارزم، ابوریحان نیز مدتی پنهان شد و به جاهای دیگر نقل مکان کرد. پس از شروع دوران فرمانروایی پسر مامون بن محمد علی بن مامون، به شهر کاث بازگشت. وی موفق شد در هفتم خرداد ماه سال ۳۸۷ قمری، خورشید گرفتگی را رصد نماید.

ابوریحان بیرونی در آن سال ها به جایگاهی رسیده بود که بزرگ ترین دانشمندان زمان حاضر بودند با وی همکاری نمایند. به عنوان مثال در همان خورشید گرفتگی، ابوالوفای بوزجانی به صورت همزمان این پدیده را از شهر بغداد رصد کرد که ابوریحان از روی اختلاف زمانی که از این راه مشاهده کرده بود، توانست اختلاف جغرافیایی آن دو شهر را به دست آورد.

از نوشته ها و کتاب های اوبریحان بیرونی در مقایسه با آثار سایر دانشمندان اطلاعات بسیاری به دست آمده است. با وجود این که اغلب آثار وی از بین رفته و تنها کمتر از یک پنجم از آن ها باقی مانده است، می توانیم به تصویر واضحی از این دانشمند بزرگ دست پیدا کنیم. او آفرینشگر تئوری های تازه، ریاضیات و یا جزء آن نبود بلکه تنها نظاره کننده دقیقی بود که پیشرو روش تجربی به شمار می آمد.

ابوریحان بیرونی زبان شناس بزرگی بود که کتاب ها و رساله های موجود را می خواند و به وضوح شاهد رشد و پیشرفت علم به عنوان قسمتی از حوادث بود. او همواره مواظب بود این اتفاقات را در جای مناسب خود قرار دهد.

جالب است بدانید ابوریحان نسبت به فرقه های مذهبی مختلف یا نژادهای متفاوت هیچ گونه تعصب خاصی نشان نمی داده است، اما همواره در مقابل کارهای مختلفی که انجام می دادند حرفی برای گفتن داشته است. برای مثال عرب هایی که موفق شدند خوارزم را فتح کنند، تمام کتاب ها و متون قدیمی را از بین بردند. چه چیزی برای دانشمندی مانند ابوریحان بیرونی که تمام زندگی خود را صرف علم و دانش کرده می تواند بدتر و دردناک تر از این واقعه باشد. وی مسئله ی عفو و بخشش را در مسیحیت  مورد توجه قرار داده است.

حکومت های هم دوره

زندگی ابوریحان بیرونی همزمان با حکومت سامانیان، غزنویان و صفاریان بود که همه ی آن ها نیز مشوق علم و دانش بودند. ابوریحان به دلیل چیرگی در دانش هایی که امروزه به صورت جامع در دانشگاه ها تدریس می شود، یک نابغه ی بزرگ و دانشمندی برجسته به شمار می رود. از جمله این دانش ها می توان به تاریخ، ادبیات، فلسفه، طبیعیات، ریاضیات، هندسه و ستاره شناسی اشاره کرد.

وی در نزد اروپایی ها نیز از احترام بسیاری زیادی در طول تاریخ برخوردار بوده است. ادوارد زاخو نیز درباره این حکیم برجسته می گوید: «ابوریحان بیرونی، بزرگ ترین نابغه ‏ای است که تاریخ به خود دیده است».

درگذشت ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی، فیلسوف بزرگ ایرانی که آثار ارزشمندی از وی به یادگار مانده است، سرانجام در تاریخ بیست و دوم آذر ماه سال ۴۲۷ خورشیدی در غزنه در اوان انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی درگذشت. تاریخ فوت وی برابر با ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ میلادی و ۲۷ جمادی الثانی ۴۴۰ قمری می باشد.

آثار ابوریحان بیرونی

ابوریحان بیرونی در سال ۴۲۷ هجری قمری و زمانی که بیش از شصت سال سن داشت، فهرستی از آثار خود تهیه کرد و در آن فهرست ۱۱۳ اثر را گنجانده بود و به دلیل این که سال ها پس از آن نیز زندگی کرد، توانست به کمک دستیاران و شاگردان خود این آثار را افزایش دهد و بیش از ۱۵۳ اثر را گردآوری نمود. متاسفانه با گذشت سال ها، تنها ۳۵ اثر از ابوریحان بیرونی به جا مانده است که در ادامه لیستی از مهم ترین آثار وی را مشاهده خواهید کرد.

پژوهش ها و اختراع های ابوریحان بیرونی

ترازویی برای اندازه گیری وزن مخصوص جامدات و همچنین تعیین کردن میزان طلا و نقره در اجسام مرکب

چگالی سنج

به دست آوردن جَیب یک درجه

قاعده ی تسطیح کُره و ترسیم نقشه های جغرافیایی

چاه آرتزین

حرکت خاصه وسطی خورشید

خاصیت فیزیک الماس و زمرد

جزرومد رودها و نهرها

چشمه های متناوب

اشکال هندسی گُل ها و شکوفه ها

امکان خلأ

کیفیت و چگونگی ساختن عسل توسط زنبور عسل

رصد خسوف و کسوف

مقدار حرکت دوری ثوابت

تحقیق در تأسیس دولت ساسانیان

اطلاعات دقیق و کشف سلسله ی هخامنشیان

تصاعیف خانه های شطرنج

ساختن کره جغرافیایی

ساختن آلات و افزارهای رصدی همانند سه میله، شاغول و غیره.

طرح نظریاتی درباره ی وجودِ قاره آمریکا

قاعده ی یافتن سمت قبله و ساختن محراب مساجد

مطالب خارج از فایل صوتی

مهم ترین آثار ابوریحان بیرونی عبارت اند از:

1. آثار الباقیه (الاثار الباقیه عن قرون الخالیه)
2. اسطرلاب (کتاب فی استیعاب الوجوه الممکنه فی صنعه الاصطرلاب)
3. سدس (حکایه الاله الموسمومه بالسدس الفخری)
4. تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)
5. چگالی ها (مقاله فی النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم)
6. سایه ها (افراد المقال فی امر الاظلال)
7. وترها (استخراج الاوتار فی الدائره)
8. التفهیم (التفهیم لاوائل صناعه التنجیم)
9. ماللهند (تحقیق ماللهند من مقوله مقبوله فی‌العقل او مرذوله)
10. قره‌الزیجات
11. قانون مسعودی
12. ممرها (تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر)
13. الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر)
14. تسطیح (تسطیح الصور و تبطیح الکور)
15. مغالید (مغالید علم الهیئه مایحدث فی سطح بسیط الکره)
16. صیدله (کتاب الصیدله فی‌ الطب)

ابوریحان بیرونی در سال های زندگی خود آثار، کشفیات و اختراعات زیادی از خود به جا گذاشته بود که متاسفانه امروزه بیشتر آن ها از بین رفته است. در زیر برخی از آثار وی را آورده ایم.

محاسبهٔ شعاع زمین

ابوریحان بیرونی در کتاب «الاسطرلاب» روشی برای محاسبهٔ شعاع زمین ارائه می‌کند (بوسیلهٔ افتِ افق وقتی از ارتفاعات به افق نگاه می‌کنیم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودی» ابوریحان عملی کردن این روش توسط خود را گزارش می‌دهد. اندازه‌گیریِ او یک درجهٔ سطح زمین را ۵۸ میل بدست آورده‌است که با توجه به اینکه هر میل عربی ۱۹۷۳٫۳ متر است، شعاعِ زمین ۶۵۶۰ کیلومتر (بر حسبِ واحدهایِ امروزی) به دست می‌آید که تا حدِ خوبی به مقدارِ صحیحِ آن نزدیک است.

نموداری از روشِ پیشنهادی از سوی ابوریحان برای برآوردِ شعاع و محیط زمین

بیرونی که بر زبان‌های یونانی، هندی و عربی هم چیره بود، کتب و رسالات بسیار نوشت که شمار آن‌ها را بیش از ۱۴۶ عنوان، گزارش کرده‌اند که جمع سطور آن‌ها بالغ بر ۱۳ هزار است. او خود در سال ۴۲۷ ق، در ۶۵ سالگی، در رساله‌ای در بیان مولفات محمدبن زکریای رازی، تألیفات خود را نیز شرح می‌دهد و تعداد کتاب‌هایش را تا آن موقع ۱۱۳ عنوان می‌شمرد

مهم‌ترین آثار او التنجیم در ریاضیات و نجوم، آثار الباقیه در تاریخ و جغرافیا، قانون مسعودی که نوعی دانشنامه‌است و کتاب تحقیق ماللهند دربارهٔ اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن. بیرونی کتاب دانشنامه خود را به نام سلطان مسعود غزنوی حاکم وقت کرد، ولی هدیه او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذیرفت و به او نوشت که که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته‌است، نه پول.

بیرونی، هم‌دورهٔ بوعلی سینا بود که در اصفهان می‌نشست و با هم مکاتبه و تبادل نظر فکری داشتند.

بیرونی در جریان لشکرکشی‌های محمود غزنوی به هند (پاکستان امروز بخشی از آن بود) امکان یافت که به این سرزمین برود، زبان هندی فراگیرد و دربارهٔ اوضاع هند پژوهش کند که فراوردهٔ این پژوهش، کتاب «هندشناسی» اوست.

از دیگر آثار وی می‌توان به کتاب الصیدنه فی الطب اشاره کرد که کتابی است دربارهٔ گیاهان دارویی و با تصحیح دکتر عباس زریاب خویی منتشر شده‌است.

یک طراحی از کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی. در این نمایه، شماری از گام‌های ماه به تصویر کشیده شده‌است. هنوز مشخص نیست که متن عربی ترجمه متن فارسی است یا بالعکس

آثار

تحقیق ماللهند: موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است.

قانون مسعودی: کتابی است در نجوم و تقویم شامل یازده بخش. در این کتاب بخش‌هایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و سیارات موجود است.

التفهیم لاوایل صناعة التنجیم:  این کتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده‌است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده‌است.

الجماهر فی معرفة الجواهر: بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته‌است. او نظریّات و گفته‌های دانشمندانی مانند ارسطو اسحاق الکندی را دربارهٔ حدود سیصد نوع ماده معدنی ذکر کرده‌است.

وی در این کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قاره‌های آسیا، اروپا و آفریقا می‌پردازد و ویژگی‌های فیزیکی ماند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود ۳۰۰ نوع کانی و مواد دیگر را شرح می‌دهد و نظریه‌ها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را دربارهٔ آن‌ها بیان می‌کند.

الصیدنة فی الطب: این کتاب دربارهٔ داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آن‌ها نوشته شده‌است.

آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثرهای مانده از قرن‌های گذشته): ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده‌است. از جمله این اقوام - ایرانی‌ها - یونانی‌ها - یهودی‌ها - مسیحی‌ها عرب‌های زمان جاهلیت و عرب‌های مسلمان نام برده و دربارهٔ اعیاد هر یک به تفصیل سخن گفته‌است. این کتاب را می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست.

استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطرلاب: در باب ارائهٔ روش‌های مختلف ساخت انواع اسطرلاب است.