حافظ

خلاصه :

خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی متخلص به «حافظ»، غزلسرای بزرگ و از خداوندان شعر و ادب پارسی است. وی حدود سال ۷۲۶ هجری قمری در شیراز متولد شد. علوم و فنون را در محفل درس استادان زمان فراگرفت و در علوم ادبی عصر پایه‌ای رفیع یافت. خاصه در علوم فقهی و الهی تأمل بسیار کرد و قرآن را با چهارده روایت مختلف از بر داشت. گوته دانشمند بزرگ و شاعر و سخنور مشهور آلمانی دیوان شرقی خود را به نام او و با کسب الهام از افکار وی تدوین کرد. دیوان اشعار او شامل غزلیات، چند قصیده، چند مثنوی، قطعات و رباعیات است. وی به سال ۷۹۲ هجری قمری در شیراز درگذشت. آرامگاه او در حافظیهٔ شیراز زیارتگاه صاحبنظران و عاشقان شعر و ادب پارسی است.

زندگی‌نامه

 

در مورد خاستگاه حافظ اتفاق نظر وجود ندارد. انصاری کازرونی (سده ۱۰ق) اصل خاندان او را از عراق عجم و اهل رودآور همدان، و خود حافظ را زاده و رشدیافته شیراز دانسته است. فخرالزمانی قزوینی، نیای حافظ را از مردم کوپای (کوهپای) اصفهان خوانده که در روزگار اتابکان فارس، به شیراز کوچ کرده است. لقب یا نام جدش را غیاث الدین و لقب یا نام پدرش را به اختلاف بهاءالدین یا کمال الدین آورده‌اند.

در سال تولد حافظ اختلاف است و آن را از ۷۱۳ تا ۷۲۰ق گفته‌اند. حافظ در زمان خود تنها به لقب شمس الدین و تخلص حافظ مشهور بوده و القاب و عناوینی همچون خواجه، لسان الغیب، ترجمان الاسرار، عمدة العارفین و سلطان الشعرا و نیز نسبت او یعنی شیرازی، ظاهرا پس از مرگ او اطلاق شده است.

شرایط سیاسی ایران در عصر حافظ نابسامان بود تا بدانجا که آن را عصر ملوک‌الطوایف ایران میان دو دولت ایلخانیان و تیموریان خوانده‌اند. در سال ۷۴۳ق ابواسحاق اینجو در شیراز به قدرت رسید که مردی شاعر و شعردوست بود و این امر در شعر حافظ بازتاب یافته است. حکومت او دیری نپایید و در سال ۷۵۸ق با غلبه مبارزالدین مظفری بر فارس، حافظ دوره سختی را تجربه کرد که انعکاس آن نیز در اشعار او هویداست و هر جا از «محتسب» سخن گفته، گویا منظور او همین امیر مظفری است. پس از آن، دوره حکومت شاه شجاع آغاز می‌شود که فردی شاعر و ادیب بوده و حافظ ۳۲ سال از عمر خود را در زمان او سپری کرده و اشعار بسیاری درباره او گفته است.

سال وفات حافظ ۷۹۲ق است. او را در کتِ شیراز یا مصلای آن شهر دفن کردند و ۶۳ سال بعد عمارتی بر آن ساخته شد. آرامگاه کنونی او در سال ۱۳۱۶ش ساخته شده و به نام حافظیه معروف است.

ویژگی‌های شاعری

تاثیرپذیری از قرآن

حافظ شناسان در انس داشتن حافظ با قرآن و تاثیرپذیری شعر او از آن اتفاق نظر دارند و معتقدند مهم‌ترین عامل انتخاب واژه «حافظ» به عنوان تخلص او، حفظ قرآن و انس داشتن با آن است. تاثیرپذیری شعر حافظ از قرآن از دو دیدگاه قابل بررسی است:

• از لحاظ ساختار: ساختار غزل‌های حافظ مانند قرآن، خطی و تک مضمونی نیست، یعنی حافظ اسیر یک خط باریک معنایی نیست که ملزم باشد آن را از آغاز تا پایان غزل دنبال کند، بلکه سبک او سیری و دایره‌ای است یعنی در عین حفظ وحدت، به مضامین مختلف می‌پردازد.

تحصیل

گفته شده حافظ و کسی که بعدها دیوان او را گرد آورده است، هر دو در مجلس درس «قوام‌الدین عبدالله بن نجم‌الدین محمود شیرازی» (درگذشته ۷۷۲ق) حضور می‌یافته‌اند. در «مقدمه جامع دیوان» درباره اشتغال حافظ به درس آمده است:

محافظت درس قرآن... و تحشیه کشاف و مفتاح و مطالعه مطالع و مصباح... از جمع غزلیاتش مانع آمدی.مراد از کشاف کتاب الکشاف عن حقیقة التنزیل اثر زمخشری است که خود حافظ نیز در اشعارش از آن یاد کرده است.

حافظ همچنین در اشعار خود به حضور در مدرسه، ۴۰ سال تحصیل علم و فضل، درس صبحگاهی و حفظ قرآن بر حسب قرائت‌های مختلف اشاره کرده است.