حکومت بنی عباس

خلاصه :

بنی عباس، (حکومت: ۱۳۲-۶۵۶ق) از مشهورترین سلسله‌های خلافت اسلامی که بیش از پنج قرن در محدوده فعلی خاورمیانه حکومت داشتند. فعالیت امام صادق (ع) و امامان بعدی، در زمان بنی‌عباس بود. در این دوره، امامان و علویان و پیروان آنان، در فشار و سرکوب شدیدی بودند. سیاست امامان در برابر حاکمان بنی‌عباس، تقیه و دوری از قیام و گاه گفتگوی صریح با خلیفه بود.

قیام های علیه بنی عباس

اولین قیام مشهور علویان در زمان عباسیان، قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم در ۱۴۵ق علیه منصور بود

قیام محمد بن عبدالله بن حسن(نفس زکیه): نخستین قیام علوی علیه خلافت بنی‌عباس بود. پس از پیمان‌شکنی عباسیان در سپردن خلافت به نفس زکیه، (از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) که با او به عنوان مهدی، بیعت شده بود)، او در سال ۱۴۵ق در مدینه علیه منصور عباسی قیام کرد ولی سرانجام به همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد. امام صادق(ع) با بیعت با نفس زکیه به عنوان اینکه او مهدی است، مخالف بود.

ابراهیم بن عبدالله :از نوادگان امام حسن مجتبی(ع)، برادر نفس زکیه و دومین قیام‌کننده علوی علیه خلافت بنی عباس بود. او پس از کشته شدن نفس زکیه (۱۴۵ق)، در بصره قیام کرد و جمع زیادی از زیدیان، معتزلیان به او پیوستند و ابوحنیفه از او حمایت کرد، اما در نهایت قیام به نتیجه نرسید و ابراهیم در منطقه باخمرا، نزدیک کوفه کشته شد.

پایتخت

 مقر حکومت بنی‌عباس، بغداد بود. مشهورترین خلفا: منصور (۱۳۶-۱۵۸ق)، هارون (۱۹۳-۱۷۰ق) و مامون (۱۹۸-۲۱۸ق) . مستعصم آخرین خلیفه این سلسله توسط هلاکو خان امیر مغول‌ها در سال ۶۵۶ق کشته شد.

خلافت عباسی پس از بیعت با ابوالعباس عبدالله سفاح در ربیع الاول یا ۱۳۲ق/۷۴۹م در مسجد کوفه آغاز شد. آنها سپس مروان و بقایای امویان را تار و مار کردند. منصور، دومین خلیفه این خاندان، تلاش بسیاری برای تحکیم حکومت نمود. در آغاز عبدالله بن علی، عموی منصور در شام شورش کرد. ابومسلم این شورش را سرکوب کرد. منصور در شعبان ۱۳۷ق ابومسلم را بخاطر بی‌اعتمادی و بیم از قدرت او به قتل رساند و با بخشش‎‌های فراوان یاران او را به سکوت واداشت.

خلفای مهم

منصور (حکومت ۱۳۶-۱۵۸ق):

اقدامات برجسته: کشتن ابومسلم خراسانی (۱۳۷ق)، سرکوب قیام نفس زکیه و برادرش ابراهیم (۱۴۵ق)، تازیانه زدن مالک بن انس(۱۴۵ق)، مسموم ساختن امام صادق(۱۴۸ق)، ساختن بغداد (۱۴۸ق)، زندانی کردن ابوحنیفه (درگذشت ۱۵۰ق)، دستور ترجمه کتاب‌های پارسی به عربی.

هارون (حک:۱۹۳-۱۷۰ق):

اقدامات برجسته: جنگ با روم (۱۸۱ق)، زندانی کردن و شهادت امام موسی الکاظم (۱۸۳ق)، ساختن بیت‌الحکمة (گردآوری و ترجمه کتاب‌های علمی عربی و غیر عربی)، سقوط و کشتن برمکیان (۱۸۷ق)

مامون (حک:۲۱۸-۱۹۸ق):

اقدامات برجسته: پیروزی بر برادرش محمد امین و شروع خلافت (۱۹۸ق)، سرکوبی قیام علویان (۲۰۰-۱۹۹ق)، ولایت‌عهدی امام رضا (۲۰۱ق)، شهادت امام رضا (۲۰۳ق)، تفتیش عقاید درباره خلق قرآن (۲۱۸ق) جنگ با روم (۲۱۸ق)

معتصم (حک:۲۲۷-۲۱۸ق):

اقدامات برجسته: استفاده از ترکان در حکومت، شهادت امام جواد(ع) (۲۲۰ق)، انتقال حکومت به سامرا از بغداد (۲۲۱ق)سرکوبی شورش بابک خرمدین (۲۲۳ق) شکست دادن لشکر روم و فتح عموریه

امامان

امام صادق:

در برخی منابع، از ارسال دو نامه برای امام صادق توسط ابومسلم در زمان دعوت بنی‌عباس و دو نامه از سوی ابوسَلمه خلَاّل، وزیر سفاح روایت شده است. مسعودی نوشته که امام به دو نامه ابومسلم جوابی نداده است.اما فخر رازی آورده، جعفر بن محمد پاسخ داد: نه تو از یاران من هستی و نه این زمان، زمان من است. اسد حیدر، علت واکنش امام صادق به نامه‌های ابومسلم را در عدم صداقت و عدم وفاداری ابومسلم دانسته است. حضرت صادق به آورنده نامه ابوسلمه گفت: مرا کاری با ابوسلمه نیست! او شیعه دیگران است.

منصور چندین بار حضرت صادق را از مدینه به عراق خواند و او را وادار به مناظره با ابوحنیفه کرد ولی نتوانست او را مغلوب کند.امام در ۱۴۸ق، سه سال پس از قیام نفس زکیه به شهادت رسید. تعدادی از علمای شیعه علت شهادت او را مسمومیت توسط منصور می‌دانند.حضرت صادق به خاطر سخت‌گیری‌های عباسیان و به منظور حفظ جان امام کاظم (ع)، پنج نفر،از جمله منصور را وصی خود معرفی کرد.

امام کاظم:

دوران ۳۵ ساله امامت حضرت کاظم هم‌زمان با ۱۰ سال خلافت منصور، ۱۱ سال خلافت مهدی یک سال خلافت هادی و ۱۳ سال خلافت هارون بود.دوران زندگانی موسی بن جعفر با دوران قدرت گرفتن عباسیان، و قیام‌های متعدد از سوی علویان علیه آنان هم‌زمان بود. قیام شهید فخ در سال ۱۶۹ق در دوره امامت موسی بن جعفر و خلافت هادی عباسی به وقوع پیوست. امام هفتم شیعیان اصحاب خود را به عدم همکاری با عباسیان سفارش می‌کرد، از جمله صفوان جمال را از کرایه دادن شتران خود به هارون منع کرد.در عین حال از علی بن یقطین که در حکومت هارون الرشید، عهده‌دار وزارت بود، خواست تا در دربار بماند و به شیعیان خدمت کند.امام کاظم(ع) در طول دوران امامتش چندین بار از سوی خلفای عباسی احضار و زندانی شد.

امام رضا:

علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان، حدود ۲۰ سال امامت کرد که ۱۰ سال با حکومت هارون، پنج سال با محمد امین و پنج سال با مأمون طی شد. پس از شهادت موسی بن کاظم و شروع امامت و دعوت امام رضا، برخی از اصحاب، او را به تقیه دعوت کردند. حضرت رضا آنان را اطمینان داد که هارون به او آسیبی نمی‌زند.برخی از اطرافیان هارون نیز، اباصلت هروی نقل کرده که هارون یک‌بار قصد جان امام را کرد ولی منصرف شد. در زمان امین، اتفاق خاصی برای امام رضا(ع) از جانب حکومت او رخ نداد. زیرا امین گاهی به لهو و لعب می‌پرداخت و اکثرا مشغول اختلاف داخلی و مناقشه با مأمون بود و فرصتی برای توجه به علویان نیافت. این سال‌ها نیز آزادی نسبی امام و فرصت برای فعالیت‌های فرهنگی وی را به همراه داشت.پس از موفقیت مامون بر امین (۱۹۸ق)، علویان تهدید بزرگی برای خلافت عباسی بود. در آن زمان در نقاط مختلف قلمروی عباسی، علویان سر به شورش و مخالفت زده بودند. مامون ابتدا مرکز حکومت را به مرو، از شهرهای بزرگ خراسان منتقل کرد و امام رضا را از مدینه احضار نمود. او در ۲۰۱ق به اجبار امام هشتم را ولی‌عهد خود کرد و الرضا نامید و به نامش سکه زد و رنگ سبز را نشانه دولت عباسی گرداند. حضرت رضا علیه السلام با علمای اسلام و علمای دیگر مذاهب سخن گفت و به سوالاتشان پاسخ داد. مامون دو سال بعد، پس از خاموش شدن قیام علویان، در حرکت به سمت بغداد، بنابر بعضی منابع، امام رضا(ع) را مسموم کرد.

امام جواد:

محمد بن علی(ع)، پس از شهادت پدرش، امام رضا(ع) در سال ۲۰۳ قمری به امامت رسید. دوران ۱۷ ساله امامت او با خلافت مامون (۱۵سال)و برادرش، معتصم (۲سال) همزمان بود. مأمون عباسی در سال ۲۰۲ قمری دخترش را به عقد امام درآورد و در ۲۱۵ق اجازه داد دخترش به خانه امام برود.او علاقه داشت نوه‌ای از نسل پیامبر داشته باشد.خلفای عباسی دو بار امام محمد تقی(ع) را به بغداد احضار کردند. حضرت جواد بار دوم، در ۲۸ محرم سال ۲۲۰ق، به دستور معتصم وارد بغداد شد و چند ماه بعد در بغداد به شهادت رسید.

امام هادی :

امام هادی، امام دهم شیعیان، ۳۳ سال (۲۲۰ق-۲۵۴ق) امامت را بر عهده داشت.این مدت هم‌زمان با دوره چند خلیفه عباسی بود: معتصم، واثق، متوکل، مستنصر، مستکین و معتز.معتصم، در زمان امام هادی، در مقایسه با دوران امام جواد، محدودیت و فشار کمتری به شیعیان روا می‌داشت؛ این تغییر رویکرد، ناشی از بهبود اوضاع اقتصادی و کاهش یافتن قیام‌ها از سوی علویان دانسته شده است.متوکل عباسی در سال ۲۳۳ق تصمیم گرفت امام هادی را وادار کند از مدینه به سامرا برود. در دوره مستنصر، فشار حکومت بر خاندان علوی از جمله امام هادی(ع) کاستی گرفت. امام دهم در زمان حکومت معتز عباسی مسموم شده و به شهادت رسید.

امام حسن عسکری:

امام عسکری(ع) به مدت ۶ سال (از ۲۵۴ تا ۲۶۰ق) امامت کرد. دوره امامت او هم‌زمان با سه خلیفه عباسی بود: معتز عباسی، مهتدی و معتمد. در دوره زندگی امام عسکری(ع)، دستگاه عباسی به ابزار دستی برای امیران رقیب تبدیل شده بود و بخصوص فرماندهان نظامی تُرک نقش مؤثری در نظام حکومتی داشتند. معتز در سال ۲۵۵ق امام عسکری را زندانی کرد. او در دوره یک ساله خلیفه بعدی (مهتدی) نیز همچنان در زندان بود. با آغاز خلافت معتمد (۲۵۶ق) که با قیام‌های شیعی رو به رو بود، امام از زندان آزاد شد و بار دیگر به سازماندهی اجتماعی و مالی امامیه اهتمام ورزید. در صفر سال ۲۶۰ق امام به دستور معتمد به زندان افتاد و شخص خلیفه روزانه اخبار مربوط به امام را پیگیری می‌کرد. پس از مدتی امام عسکری به خانه حسن بن سهل (وزیر مامون) در نزدیکی شهر واسط منتقل شد. در این زمان، در میان شیعیان آمدن امام منتظَر رواج یافته، و خلیفه عباسی در جستجوی فرزند امام عسکری (ع) بود.

امام مهدی :

حضرت مهدی (عج)، دوازدهمین و آخرین امام شیعیان است که در ۲۵۵ق، در زمان حکومت معتمد عباسی به دنیا آمد. محل تولد او در سامرا، در خانه پدرش بود که به دستور خلیفه در این شهر تحت نظر قرار داشت. معتمد عباسی به قابله‌ها امر کرده بود تا وقت و بی‌وقت، سرزده وارد خانه سادات شوند - به‌ویژه خانه امام حسن عسکری(ع) - و درون خانه را بگردند و از حال همسر او باخبر شوند و گزارش دهند. در آغاز خلافت «معتضد» عباسی، در سال ۲۷۹ق، دو بار خانه امام عسکری(ع) از سوی حکومت تفتیش شد. حضرت مهدی، در ۲۶۰ق پس از شهادت پدرش، غیبت صغری خود را با انتخاب وکیل یا نائب خاص شروع کرد.