هنر قالی بافی در دوره صفوی

خلاصه :

در دوره ی صفویه هنرهای معماری ، کاشی کاری ، نقاشی ، خطاطی ، تذهیب و قالی بافی به حد کمال و درخشش خود رسیدند

در دوره ی صفویه هنرهای معماری ، کاشی کاری ، نقاشی ، خطاطی ، تذهیب و قالی بافی به حد کمال و درخشش خود رسیدند. در این دوره هنرمندان ایرانی به خلق آثاری آن چنان دل انگیز و زیبا پرداختند که هرگز همتایی برای آن پیدا نشد . طرح های قالی از خلاقیت و نبوغ هنرمندان این عصر چنان بارور می شوند که پس از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقلید بوده و با همه کوششی که برای گشودن راهی به فراسوی چارچوبه ی هنری این دوران معمول گردیده جز در تعدادی معدود توفیق چندانی نصیب طراحان نقش قالی نگردیده ، گویی تمام نگاره ها و نقوش ممکن از پیش بدست این هنرمندان چیره دست طرح و تکمیل شده است . قالی بافان این دوره با استفاده از این طرح ها در حدود 1500 تخته قالی و قالیچه از خود باقی گذاشتند که برخی از آنها به صورت شاهکارهای مسلم قالی بافی دنیا ثبت شده اند . در این دوره قالی بافی از حالت یک پیشه روستایی و چادر نشینی به مقام یک حرفه ی با اهمیت در کارگاه های شهری تغییر موضع داده و تجارت و صدور آن به کشور های اروپایی شروع شد
در سفرنامه « تاورنیه » و « شاردن » و سایر کسانی که در آن موقع از ایران دیدن کرده اند به پیشرفت قالی بافی و مراکز متعدد بافت فرش در شهرهای اصفهان ، کاشان ، تبریز و کرمان اشارات فراوان شده است
فرش های بافته شده در دوره صفوی را بر اساس طرح های آنها در گروه های زیر طبقه بندی می کنند: ترنج دار ، گلدانی ، شکارگاه ، گلدار هراتی، درخت و بوته ، باغی و لهستانی

فرشبافی در دوره شاه عباس و گسترش هنر فرشبافی

شاه عباس در سال 1006 ه.ق از قزوین به اصفهان آمد و اصفهان را به عنوان پایتخت ایران انتخاب کرد شاه عباس مانند شاه اسماعیل و شاه تهماسب که موجب به وجود آمدن مکتب تبریز شدند پایه گذار مکتب اصفهان شد .خواستگاه مکتب اصفهان ناشی از دو مکتب قبل از خود است . ( مکتب تبریز زمان شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی و مکتب تیموریان در زمان تیموریان ) که این همه زیبایی هنر و ذوق یکجا پس از سال 1006 با آمدن شاه عباس اول به اصفهان آوردند. شاه عباس با تاسیس کارگاه های قالی بافی در اصفهان و کاشان قالی بافی را به عنوان یک هنر ملی ارائه داد. در زمان وی قالی هایی از ابریشم و طلا در کاشان بافته شد در اصفهان نه تنها فرش های گرانبهای سفارشی شاه بلکه فرش های سفارشی اشخاصی دیگر نیز به دست استادان کاشان بافته شد. در این زمان کاشان به واسطه مرغوبیت و ظرافت قالی های تولیدی خود پذیرای سفارشات بسیار شد و تولید فرشهای زربافت که حاصل بافت تا نخ های طلا و نقره بود بنا به سفارش دربار لهستان بر رونق این شهر افزود این فرشها که بعداً به فرشهای لهستانی پولوژ معروف شد ، یادگار های معروف این دوران هستند. شاه عباس با گردآوری بهترین طراحان و نقاشان از اقصی نقاط کشور رو به تجمع آنها در کارگاه سلطنتی شاهکارهای بی نظیر را در هنر فرشبافی سبب شد و نقش های قالی با ابهام از نقوش مینیاتور و تذهیب توسط هنرمندان دگرگون گردید ؛ وی کارگاه های قالی بافی در جوار قصر های سلطنتی بین چهل ستون تا میدان شاه تاسیس کرد و بافندگان را مستقیماً زیر نظر داشت تا از کیفیت بافت و ظرافت آنها مطمئن شود. شارون در سفرنامه خود به این کارگاهها اشاره کرده است و محل آنها را در شهر اصفهان واقع در جنوب کاخ عالی قاپو پشت میدان بزرگ نقش جهان می داند. شارون اشاره کرده که بافندگان خود در کارخانه شاهی کار کنند و خواه در خانه های خود اما به هر حال سر کارگران شاهی مرتب به کار ایشان نظارت داشتند ؛ در کارگاههای شاهی تنها بر حسب دستور قالی یا چیز دیگری بافته می شد از این رو کارگران دقت داشتند که به سفارش مردم عادی نیز کار کنند. پشم کارگاه‌ها را از گله های شاهی در اکناف کشور فراهم می کردند و ابریشم از گیلان و کاشان به دست می آمد . به نوشته کرورنیسکی کشیش لهستانی که از 116 تا 1142 ه. ق در ایران زیست ، این بافندگان فرشهایی نیز برای تجارت یافته اند که به همراه سوداگران دولی تجارب و فروش به اروپا و هندوستان فرستاده شد گسترش پایتخت و ساختمان تازه از سوی دیگر نیاز به قالی را بیشتر کرد و فرشبافی از رشته های مهم اقتصادی برای مردم شد و به دستور شاه عباس در استر آباد ، شیروان ، قره باغ ، کاشان ، گیلان و مشهد کارگاه‌هایی دایر شد

سخن پایانی

تاریخ هنر قالی بافی در ایران زمین از کهن ترین هنرهای ایران است و اوج این هنر زیبا در دوره صفویه بروز کرده است . عوامل بسیار زیادی در اوج این هنر دخالت داشته اند که یکی از این عوامل اوج اندیشه های پادشاهان این دوره می باشد . خصوصاً شاه عباس که به اعتلای این هنر اصیل و سنتی کوششی بسیار کرد همین کوشش باعث سرمایه گذاری بر روی قالی شد پادشاهان صفوی علاقه بسیار زیادی به این هنر داشتند و شاید اولین بار بود که قالی از خانه های کوچک کارگاههای بزرگ راه یافت با چنین تشکیلاتی فرش‌هایی در خور کاخ های سلطنتی و از ابریشم و رشته های زر و سیم بافته با نقوش زیبا و اسلیمی و شاخهها و باغ ها و شکارگاه ها بافته شد و شرکتهای انگلیسی پرتغالی - هلندی خریداران این فرشها بوده اند و بدین ترتیب آنچه که امروزه به نام صادرات فرش می بینیم در واقعه واگذاری نسلی از نسلهای گذشته بوده است