دیواره بزرگ مرجانی

در روز یازدهم ژوئن سال ۱۷۷۰، قبل از ساعت ۱۱ شب، کشتی اچ‌ام‌اس اندور (HMS Endeavour)، که جیمز کوک (Lieutenant James Cook) هدایت آن را بر عهده داشت، به گل نشست. زمانی که این حادثه روی داد، کوک در عملیات اکتشاف سواحل شمال شرقی استرالیا به سر می‌برد. کشتی در آب‌سنگی گیر افتاده بود و خدمه‌ی آن به تلاش‌های نومیدانه برای به جریان انداختن دوباره‌ی کشتی با سبک کردن آن ادامه می‌دادند.  آن‌ها هر چیز غیرضروری را به داخل آب انداختند. سپس از قایق‌ برای حمل لنگرها به فاصله‌ای دورتر از آب‌سنگ استفاده کردند و آن‌ها را در جایی محکم کردند. با کشیدن زنجیر لنگرها، کشتی کم کم خودش را از صخره بالا کشید. آب‌سنگ سوراخی در کف کشتی ایجاد کرده بود و کشتی در حال پر شدن از آب بود. خدمه‌ی کشتی با سرعت محل نشتی را پوشاندند. سپس کشتی را به محلی امن منتقل کردند تا تعمیرات اساسی روی آن انجام شود.

با این حال، کوک در آن زمان متوجه نشد که آب‌سنگ مرجانی که به کشتی‌اش آسیب زده، بخشی از یک سیستم وسیع متشکل از ۳۸۰۰ جزیره و ساحل مرجانی است که در کنار سواحل استرالیا آرمیده‌اند. این مجموعه که امروزه آن را با نام دیواره‌ی بزرگ مرجانی می‌شناسیم، ۲۶۰۰ کیلومتر طول دارد و مساحتی در حدود ۳۴۴,۴۰۰ کیلومترمربع را در برمی‌گیرد. این بزرگ‌ترین سازه‌ی طبیعی در دنیا است که توسط موجودات زنده ساخته شده و مامن گونه‌های متنوعی از حیات دریایی است. انواع مختلف ماهی‌ها، نهنگ‌ها، دلفین‌ها و لاکپشت‌های دریایی در این ناحیه زندگی می‌کنند. به همین دلیل است که گاهی دیواره‌ی بزرگ مرجانی را جنگل‌های بارانی اقیانوس می‌نامند.

پولیپ‌های مرجانی

یک آب‌سنگ مرجانی در زیر دریا زمانی تشکیل می‌شود که هزاران جاندار کوچک به طول تنها چند سانتی‌متر، یک کلونی تشکیل می‌دهند. این پولیپ‌های مرجانی برای حفاظت از خود، سطحی سخت و از جنس کربنات کلسیم به عنوان استخوان‌بندی بیرونی می‌سازند. زمانی که پولیپ‌ها می‌میرند این استخوان‌بندی بیرونی را رها می‌کنند و این اجسام سخت به مکانی برای رشد نسل جدیدی از پولیپ‌های مرجانی تبدیل می‌شوند. این اسکلت آهکی با گذشت زمان تبدیل به صخره‌ی مرجانی می‌شود. از آن‌جایی که یک نسل مرجان روی بقایای نسل قبلی ساخته می‌شوند، این مرجان‌ها هر سال تقریبا از یک تا دوونیم سانتی‌متر در شرایط مساعد به طور عمودی رشد می‌کنند. زیستگاه آن‌ها محدود است و از سطح دریا شروع می‌شود و تا بیشترین عمقی که نور به آب نفوذ می‌کند ادامه می‌یابد. این فاصله بسته به شرایط گوناگون از ۴۵ تا ۱۲۰ متر است. بیشتر مرجان‌ها فقط می‌توانند در آب‌های گرم نزدیک استوا رشد کنند. اگر دمای آب بیش از اندازه سرد یا داغ شود، مرجان‌ها از بین می‌روند.

پولیپ‌های مرجانی از جانداران کوچک، مانند پلانکتون‌های میکروسکوپی یا حتی ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند. آن‌ها شکار خود را با سلول‌های نیش‌زننده و سمی خود که روی تانتاکول‌هایشان وجود دارد به دام می‌اندازند. پس از صید شکار، تانتاکول، طعمه را به درون معده‌ی پولیپ، جایی که غذا هضم می‌شود، می‌کشد. بسیاری از مرجان‌ها رابطه‌ی همزیستی با گونه‌ای از جلبک‌ها دارند. این نوع جلبک‌ها درون پولیپ زندگی می‌کنند و از فرآیند فتوسنتز برای تامین انرژی مورد نیاز مرجان و کمک به آن برای ساخت استخوان‌بندی بیرونی بهره می‌برند. نور مورد نیاز برای فرآیند فتوسنتز جلبک، همان عاملی است که مانع رشد مرجان‌ها در اعماق بیشتر می‌شود. در مقابل، جلبک‌ها مکان امنی برای زندگی دارند و از مواد زاید مرجان‌ها استفاده می‌کنند. این جلبک‌ها هستند که سبب ایجاد رنگ در مرجان‌ها می‌شوند.

در برخی شرایط خاص، جلبک به پولیپ فشار و استرس وارد می‌کند و در نتیجه مرجان، جلبک را پس می‌زند و به رنگ سفید تغییر رنگ می‌دهد. این پدیده، کورال بلیچینگ (Coral Bleaching) یا پدیده‌ی سفیدشدگی مرجان‌ها نام دارد. اگر این استرس ادامه پیدا کند، مرجان می‌میرد. بنابراین سفید شدن مرجان‌ها در واقع علامت بیماری در آن‌ها است. اگر شرایط مساعد شود، مرجان دوباره می‌تواند جلبک به خود جذب کرده و رنگ خود را بازیابد.

تاریخچه

شکل‌گیری این دیواره‌ی بزرگ مرجانی از ۲۰ هزار سال پیش آغاز شده است؛ زمانی که سطح دریای اطراف سواحل استرالیا پس از آخرین عصر یخبندان شروع به بالا آمدن کردند. زمانی که یخچال‌ها شروع به آب شدن کردند و در دریا جریان یافتند، نواحی ساحلی در نزدیکی شمال شرقی استرالیا در آب فرو رفتند و همین سبب شد که قله‌های این قسمت از آب دریا بیرون مانده و جزیره‌هایی را ایجاد کنند. این ناحیه به قدری کم‌عمق و گرم بود که شرایط مساعدی برای رشد مرجان‌ها در حاشیه و اطراف جزیره‌ها ایجاد کرد. هر چه این آب عمیق‌تر می‌شد، مرجان‌ها به سمت بالا رشد می‌کردند تا قسمت‌های باقی‌مانده از آب‌سنگ در معرض نور باقی بمانند. این آبسنگ‌های مرجانی کوچک به مرور زمان، بزرگ‌تر شدند اما هیچ‌گاه با هم ادغام نشدند. در نتیجه، این سیستم اکنون از هزاران آب‌سنگ جداگانه و جزایر مرجانی تشکیل شده است. شواهدی نیز وجود دارد که ثابت می‌کند آب‌سنگ‌های قدیمی‌تری نیز در این ناحیه وجود دارند که در عصر یخبندان‌های اولیه در بین شکاف‌ها رشد کرده‌اند. قدمت این آب‌سنگ‌ها به ۶۰۰ هزار سال پیش برمی‌گردد.

حیات دریایی در دیواره‌ی بزرگ مرجانی

بیش از ۴۰۰ گونه‌ی مختلف مرجان در این آب‌سنگ وجود دارند. با وجود این، همه‌ی انواع مرجان‌ها، استخوان‌بندی بیرونی لازم برای تشکیل آب‌سنگ را تولید نمی‌کنند. آن دسته از مرجان‌هایی که چنین قابلیتی دارند، شکل ظاهری متفاوتی دارند. مرجان مغزی (Brain coral) شبیه به توده‌ی گردی است که تا قطر نهایتا ۸/۱ متر رشد می‌کند و به این دلیل مرجان مغزی نامیده می‌شود که شیارهای پیچ‌درپیچ آن به پیچ‌و‌خم بافت مغز شباهت دارد. سایر انواع مرجان مانند مرجان شاخ الک، مرجان شاخ گوزنی و... با ظاهری شبیه به شاخ گوزن در شکل‌های مختلف رشد می‌کنند. مرجان‌های ستونی مانند مجموعه‌ای از چند ستون یا انگشت از کف دریا روبه بالا رشد می‌کنند.

دیواره‌های مرجانی، بهشتی برای آبزیان و حیوانات دریایی هستند. آن‌ها کمتر از یک هزارم اقیانوس را اشغال کرده‌اند اما زیستگاهی برای یک چهارم گونه‌های دریایی ایجاد کرده‌اند. بیش از ۱۵۰۰ نوع ماهی فقط در دیواره‌ی بزرگ مرجانی زندگی می‌کنند. این تعداد شامل دلقک ماهی‌های رنگین، فرشته‌ماهی و پروانه ماهی می‌شود. همچنین تعداد قابل توجهی حیوانات سمی دریایی مانند عروس دریایی جعبه‌ای، مارهای دریایی، هشت پای حلقه آبی و... در این دیواره زندگی می‌کنند. شاخص‌ترین و درنده‌ترین گونه‌ی دریایی این آب‌سنگ، کوسه‌ی بزرگ سفید است.

اولین انسان‌هایی که از وجود دیواره‌ی بزرگ مرجانی اطلاع پیدا کردند، بومیانی بودند که در ۴۰ هزار سال گذشته، غذای خود را در قالب لاکپشت‌های دریایی و فیل دریایی (داگونگ) از دریا تامین می‌کردند. در حدود ۱۰ هزار سال پیش، بومیان جزایر تنگه‌ی تورس (Torres Strait Islanders) به این ناحیه نقل مکان کردند. آن‌ها نیز مانند بومیان دیگر از قایق‌های چوبی برای شکار و حرکت بین جزایر مرجانی استفاده می‌کردند. فعالیت‌های مربوط به شکار این موجودات دریایی در فرهنگ این مردم دارای اهمیت خاصی بود و این حیوانات منابع باارزشی برای آن‌ها بودند. به عنوان مثال، لاک، لاک‌پشت را تزیین می‌کردند یا تغییر شکل می‌دادند و به عنوان شانه یا قلاب ماهیگیری استفاده می‌کردند.

اولین اروپایی که از وجود دیواره‌ی بزرگ مرجانی اطلاع پیدا کرد، کاشفی فرانسوی به نام لویی دو بوگنویل (Louis de Bougainville) بود. وی در جریان سفرش به دور دنیا در سال ۱۷۶۸، به این منطقه رسیده بود.

حفاظت از آب‌سنگ مرجانی

در سال‌های اخیر، تلاش‌های مسئولان مربوطه بر حفاظت از دیواره‌ی بزرگ مرجانی در برابر آسیب، متمرکز شده است. در سال ۱۹۷۵، دولت استرالیا پارک دریایی دیواره‌ی بزرگ مرجانی را ساخت که امکان حفاظت از بخش بزرگی از این سیستم آب‌سنگی را فراهم کرد. در این ناحیه، ماهیگیری و برداشت از مرجان‌ها دارای قوانین خاصی است. ترافیک حمل‌ونقل‌های تجاری، منحصر به مسیرهایی هستند که با بخش‌های حساس این پارک فاصله دارند.  

این پارک، یک مقصد گردشگری محبوب است از این رو تلاش‌های مدیران و مسئولان این بخش بر این مسئله تمرکز دارد که فعالیت‌های توریستی، آسیبی به محیط زیست این ناحیه وارد نکنند.

گردشگران برای بازدید از این دیواره می‌توانند از قایق‌هایی با کف شیشه‌ای استفاده کنند یا حتی از هلی‌کوپتر آن را تماشا کنند. اما رایج‌ترین و محبوب‌ترین روش برای بازدید از این آب‌سنگ مرجانی، غواصی است. به طور میانگین، هر سال دو میلیون نفر به این ناحیه سفر می‌کنند که میلیاردها دلار درآمد از فعالیت‌های اقتصادی مرتبط برای این ناحیه به دنبال دارد.

دیواره‌ی بزرگ مرجانی به همراه سایر آب‌سنگ‌های مرجانی در معرض تهدید مشکلات زیست محیطی هستند. افزایش دمای هوای زمین منجر به افزایش دمای آب و در نتیجه وارد شدن استرس به مرجان‌ها و سفید شدن آن‌ها می‌شود. چندیدن رویداد سفیدشدگی مرجان‌ها در سال‌های ۱۹۹۸، ۲۰۰۲ و ۲۰۰۶ در این منطقه ثبت شده است. آلودگی نیز می‌تواند این آب‌سنگ را از بین ببرد. کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌های مورد استفاده در کشاورزی ممکن است وارد دریا شده و به این اکوسیستم حساس آسیب بزنند.

ستاره‌های دریایی نیز یکی از عوامل طبیعی تهدید کننده‌ی این زیستگاه هستند. زمانی که میزان ماهیگیری بیش از حد افزایش پیدا کند، تعداد ماهی‌هایی که از ستاره‌های دریایی تغذیه می‌کنند کاهش می‌یابد. در نتیجه تعداد ستاره‌های دریایی، افزایش یافته که منجر به نابودی آب‌سنگ می‌شود.

خوشبختانه، اقدامات مدیریتی دقیق که توسط مدیریت پارک دریایی دیواره‌ی بزرگ مرجانی انجام می‌شود، این شگفتی طبیعت را از آسیب‌های جدی و گسترده محافظت می‌کند. به این ترتیب این دیواره‌ی دیدنی و باشکوه که یکی از عجایب هفتگانه‌ی طبیعی دنیا است، برای نسل‌های آینده باقی می‌ماند.

حقایقی جالب درباره‌ی دیواره‌ی بزرگ مرجانی

این دیواره یکی از مقاصد محبوب گردشگری است که سالانه میزبان بیش از دو میلیون گردشگر است.

صنعت گردشگری سالانه در حدود پنج تا شش میلیارد دلار استرالیا، درآمد برای این ناحیه دارد.

دیواره‌ی بزرگ مرجانی یک تفریحگاه محبوب برای خانواده‌ها و بچه‌ها است.

دیواره‌ی بزرگ مرجانی چقدر بزرگ است؟

این دیواره، بزرگ‌ترین سیستم آب‌سنگی دنیا است و از بیش از ۲۹۰۰ آب‌سنگ منفرد تشکیل شده است.

این مجموعه، بیش از ۹۰۰ جزیره دارد که در طولی برابر با ۲۶۰۰ کیلومتر قرار گرفته‌اند.

 وسعت دیواره‌ی بزرگ مرجانی از مجموع مساحت ایالت‌های تاسمانی و ویکتوریا، بیشتر است. همچنین از مجموع مساحت انگلستان، هلند و سوئیس بزرگ‌تر است. وسعت این دیواره تقریبا نصف مساحت تگزاس است.

چه تعداد گونه‌ی جانوری متفاوت در دیواره‌ی بزرگ مرجانی زندگی می‌کنند؟

سی گونه نهنگ، دلفین و گرازماهی در این منطقه ثبت شده است. شش گونه ازلاکپشت‌های دریایی برای تولید مثل این ناحیه را انتخاب می‌کنند. ۲۱۵ گونه پرنده شامل ۲۲ گونه پرنده‌ی دریایی و ۳۲ گونه پرنده‌ی ساحلی به این آب‌سنگ سفر می‌کنند یا در جزایر آن لانه می‌کنند. ۱۷ گونه مار دریایی و بیش از ۱۵۰۰ گونه از ماهیان در دیواره‌ی بزرگ مرجانی زندگی می‌کنند.

در حدود ده درصد از تمام گونه‌های ماهیان دنیا را می‌توانید تنها در دیواره‌ی بزرگ مرجانی پیدا کنید. حداقل ۳۳۰ گونه از کوزه‌داران (رده‌ای از جانوران بی‌مهره دریازی) در این بخش وجود دارد.

این دیواره‌ی بزرگ مرجانی در سال ۲۰۰۲ با پدیده‌ی سفید شدن مرجان‌‌ها به‌طور جدی مواجه شد، به‌طوری که بیش از نیمی از آبسنگ، سفیدشدگی مرجان‌ها را تجربه کرد.

دیواره‌ی بزرگ مرجانی مساحتی در حدود ۳۵۰ هزار کیلومترمربع و طولی برابر با ۲۳۰۰ کیلومتر در مجاورت خطوط ساحلی کوئینزلند دارد. این مساحت برابر با ۷۰ میلیون زمین فوتبال یا مساحت کشور ژاپن است.

این دیواره تنها ساختار زنده در دنیا است که از فضا قابل مشاهده است.

بیش از ۴۰۰ گونه از مرجان‌های دنیا یعنی یک سوم از انواع مرجان در دیواره‌ی بزرگ مرجانی وجود دارند.

دیواره‌ی مرجانی سالی ۵/۱ سانتیمتر رشد می‌کند و خود را با شرایط محیط وفق می‌دهد.

دیواره‌ی بزرگ مرجانی علاوه بر اینکه یکی از عجایب هفتگانه‌ی طبیعی دنیا است، در سال ۱۹۸۱ به‌عنوان میراث جهانی یونسکو شناخته شده است.