آموزش
۶
اردوی پایه هشتم۱
مسجد تاریخانه دامغان
خلاصه :
مسجد تاریخانه ...مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از بهترین نمونه های مساجد نخستین در ایران و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است. درباره تاریخانه و زمان ساخت بنای اولیه آن، صاحب نظران بسیاری بحث کرده اند. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیر المؤمنین علی (ع) نسبت داده و آندره گدار، تاریخ ساخت این بنا را اواسط قرن دوم هجری ذکر کرده است. آرتور پوپ، ساخته شدن این مسجد را بین سال های ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری دانسته و محمد کریم پیرنیا تاریخ ساخت آن را حدود ۱۵۰ هجری می داند.
در وجه تسمیه این بنا گفته اند که تاری به معنای خداست و تاریخانه یعنی خدای خانه. عده‌ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خوانده اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.
در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری، به جای طاق های مازه دار (بیضوی) اصلی که اغلب فرو ریخته بودند، طاق های نوک تیز جناغی بنا شدند، هر چند که در بخش هایی از بنا، نمونه هایی از طاق های مازه دار اولیه به چشم می خورد.
بنا بر توصیف مؤلف مرآه البلدان، در قرن سیزدهم هجری قمری، تنها چند ستون از این بنا باقی مانده بود. نویسنده تاریخ قومس یادآور می شود که میرزا آقا عاملی، از وعاظ دامغانی، با کمک مالی مردم، طاق های مسجد را بازسازی کرد؛ اما در این بازسازی، حالت اولیه طاق ها را تکرار نکردند و آن ها را به روش معمولی در آن روزگار ساختند. او می گوید که از سوی شمال غربی، سه دهانه رو به جنوب شرقی و پنج دهانه دیگر به شبستان هایی باز می شده که اکنون خراب شده اند.
تاریخانه دامغان، یکی از کهن ترین ساختمان ها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تأثیر معماری ساسانی و ساختمان ها و کاخ های سروستان و فیروز آباد است. نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستون دار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند؛ برای نمونه، دهانه میانی در شبستان جنوبی، بلندتر و بزرگ تر شده است. نمای مسجد نیز دگرگون شده است و قوس های مازه دار (بیضوی) طاق ها به قوس های تیزه دار (جناغی) تبدیل گردیده اند. البته پاکار قوس ها (جایی که طاق شروع می شود)، تغییری نیافته است. هنوز قوس های مازه دار (بیضوی) کهن، در ساختمان دیده می شود که نشان دهنده اصالت آن است.
اگر چه بخشی از ساختمان اصلی بازسازی شده و به طور طبیعی در مدت حدود ۹۰۰ سال خراب شده، آن قدر دست نخورده باقی مانده که کیفیت خود را نشان می دهد. طرح اصلی آن به سبک صحن مرکزی است: یک صحن بزرگ تقریباً چهار گوش و در گرداگرد آن رواق هایی با طاق ضربی روی ستون های مدور.
ورودی این مسجد، از جناح طولی شرق است. پوشش مسجد، با طاق های گهواره ای بر روی قوس ها و ستون های مستحکم صورت گرفته است. امروزه طاق های گهواره ای مسجد فرو ریخته اند، ولی در شکل اصلی قابل مقایسه با طاق های گهواره ای مسجد جامع فهرج بوده اند. برای نگهداری طاق ها، ستون های عظیمی از آجر بر پا شده که توسط قوس هایی به همدیگر و به دیوار وصل شده اند. بر روی این قوس ها نیز دیواری به بلندی یک متر ساخته و سپس طاق گهواره ای را بر آن سوار کرده اند. قوس های بالای ستون ها به صورت بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شکسته شده اند. برای حفظ تعادل و اتصال محکم قوس ها به ستون از قطعات چوب استفاده شده است. دهانه طاقی که در مرکز رواق به سمت قبله قرار می گرفته، از دهانه های دیگر عریض تر و بلند تر ساخته شده و بیانگر مراحل اولیه شکل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است. بدین ترتیب، علاوه بر تداوم سنت معماری دوره ساسانی، به مرکز جایی که محراب و منبر در آن قرار دارد، اهمیت خاصی شده است.
در سمت چپ، نمای سه بعدی از کاخ سروستان به چشم می خورد و در سمت راست، نمایی از فضای شبستان جنوبی. در مسجد تاریخانه دامغان، همان گونه که دیده می‌شود، نحوه قرار گرفتن طاق ها بر ستون ها به وضوح متأثر از هنر ساسانی است.
در بخش غربی مسجد، بناهای وابسته ای وجود داشته که امروزه به طور کامل از بین رفته اند؛ از جمله این بقایا می توان به یک مناره با مقطع چهار گوش اشاره کرد. مسجد تاریخانه دامغان، جزء نخستین مساجد ایران است که در آن، مناره ساخته شده است. این مناره که در کنار مسجد بوده، ۶٫۵ متر مربع وسعت داشته است. ساخت این مناره می تواند به تأثیر از مناره مساجد عراق باشد، هر چند ممکن است آن ها خود از معماری دوره ساسانی تأثیر پذیرفته باشند.
در کنار این مناره، در دوره سلجوقی، مناره دایره شکل دیگری ساخته شده که دارای کتیبه ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی بوده که به نام بانی آن، بختیار، فرزند محمد در تاریخ ۴۲۰ هجری نام گذاری شده است. ارتفاع کنونی این مناره، ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محیط آن در پایین ۱۳ متر است که کم کم از آن کاسته می شود و در بالا به ۶٫۸ متر می رسد. آجرهایی که در ساختمان این مناره به کار رفته، ۴ تا ۴٫۵ سانتیمتر قطر و ۲۲ سانتیمتر طول دارند و آجر هایی که در تزیینات خارجی مصرف شده، به طول و عرض ۱۷ یا ۱۷٫۵ و ضخامت ۳٫۵ سانتیمتر است.
مناره مسجد تاریخانه که در سال ۴۲۰ هجری به مجموعه اضافه شد و دارای تزیینات آجری بسیار زیبا به شیوه سلجوقی می باشد.
طرح کلی مسجد کاملاً ساده است ولی بیشتر کارشناسان آن را بسیار گیرا یافته اند؛ زیرا احساسی از شکوه و زیبایی شاهانه ارائه می کند و یکی از با شکوه ترین بناهای اسلامی است که بی شک، مظهر عظمت و اعتماد و در عین حال، فروتنی است. ساختمان از لحاظ مصالح و سبک به طور کامل به شیوه ساسانی است، حتی آجر چینی شعاعی و ابعاد آجرهای قرمز و خود ستون ها شبیه همان طرح های کاخ ساسانی است که فاصله چندانی با آن محل ندارد.
ولی چگونه یک بنای ناب ساسانی می تواند سخنگوی موثق اسلام باشد؟ تاریخانه، با وجود ماهیت نیرومند ساسانی اش، ساسانی نیست؛ چون ساختار آن با دستاورد های اسلامی به طور کامل تغییر یافته است. این امر دارای اهمیت فراوانی است؛ چرا که نشان می دهد شکل بیش از مصالح با فنون معماری منشأ اولیه اثر نیرومند عاطفی آن است. دست کم بخشی از این شکل، ناشی از نیازهای عبادی است که مستلزم هیچ تشکیلات یا تشریفات پیچیده ای نیست، بنابراین با سادگی محض، به خوبی سازگار است.
پایه های عظیم تاریخانه که محکم تر از حد نیاز بنا است، اعتمادی بیشتر پدید می آورد. ضرب آرام طاق نماها، طاق های محکم که با سادگی و صرفه جویی طراحی شده، و ارتفاع کمتر ساختمان نسبت به بناهای دوره ساسانی که فروتنی اسلامی را نشان می دهد، همه در طرحی از نسبت های هماهنگ و اثری با وقار در آمیخته است. بدین سان، شکلی حاکی از هدف ها و بینش های تازه، مکمل عاطفی تاریخانه شده و اثر نوینی بر جای نهاده است. تاریخانه، یکی از اندک بناهای بازمانده از دوره شکل گیری هنر اسلامی است و این امر اهمیت آن را دو چندان می نماید. متاسفانه، تاکنون پژوهش های چندانی پیرامون این اثر ارزنده صورت نگرفته و همین مسأله، بلاتکلیفی در مرمت این بنا را در پی داشته است.
این بنا در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ به شماره ۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
برچسب‌های این مطلب :
گالری تصاویر :
آقای میری
۶ سال پیش