ابن هیثم

خلاصه :

باسمه تعالی

مسلمانان پس از فتوحات نخستین و تثبیت دین اسلام تحت تعلیم آداب اسلامی و خصوصاً طلب علم، شروع به گسترش دانش نمودند گرچه در ابتدا این کار با نهضت ترجمه شروع شد ولی پس از زمان کوتاهی خود سرآمد روش‌های نوین علمی خصوصاً در علم تجربی شدند. یکی از پایه‌گذاران این روش‌های تجربی در علم ابن‌هیثم بود که با توجه به آثار او می‌توان به این واقعیت پی برد که تحقیقات او دست کمی از روش تحقیق علمی به معنای امروزین آن ندارد.

رن چهارم هجری دوره اوج فعالیت‌های علمی در دنیای اسلام بود. در این قرن خاندان‌های بزرگ ایرانی بر بغداد، ری، اصفهان، نیشابور، مرو و خوارزم حکومت می‌کردند. امنیت و آزادی سبب شد که فیلسوفان و دانشمندان در نهایت آزادی به بحث و تبادل‌نظر بپردازند و اغلب در جلساتی شرکت کنند که اندیشه‌های اعضای آن‌ها کاملاً‌ در تضاد یکدیگر باشد و هرکس آزادانه از اندیشه‌های خود دفاع کند. قرن چهارم بارورترین و شکوفاترین زمان رشد علمی در این دوره است. بسیاری از بزرگان علم در این قرن می‌زیسته و یا تربیت شده‌اند. از جمله این دانشمندان محمد زکریای رازی (فوت 313 ق)، عبدالرحمن صوفی (291 ـ 376 ق)، ابوالوفای بوزجانی (328 ـ 387 ق)، ابوسهل کوهی (360 ـ 391ق)، کوشیار گیلانی (330 تا 400 ق)، ابن‌هیثم بصری (354 ـ 430 ق)، ابوریحان بیرونی (362 ـ 442 ق)، ابن‌سینا (370 ـ 428 ق) را می‌توان نام برد.

بوعلی حسن‌بن حسن بصری معروف به ابن‌هیثم (به لاتین الهازن که صورت لاتینی‌شده الحسن است) در 345 ش/ 354 ق /965 م در بصره به دنیا آمد و در 418 ش/ 430 ق/ 1040 م، در قاهره درگذشت. او را بزرگ‌ترین نورشناس جهان در فاصله میان بطلمیوس  تا ویتلو می‌شناسند. وی پزشک، ریاضیدان و اخترشناس نیز بود، بر آثار ارسطو و جالینوس شرح‌هایی نوشته است.

درباره زندگی ابن‌هیثم روایت‌های متفاوتی وجود دارد. ابن‌قفِطی (وفات 627/646 /1248) مورخ مصری نویسنده تاریخ الحکما از سفر ابن‌هیثم از عراق به مصر در دوره خلافت‌الحاکم بامرالله (386 ـ 411 هـ . ق) چنین روایت می‌کند که: این خلیفه کتابخانه‌ای به نام دارالعلم بنا کرده بود که در شهرت از بیت‌الحکمه بغداد کمتر نبود و چون ابن‌هیثم ادعا کرده بود که می‌تواند سدی بر روی رود نیل بنا کند که جریان آب را تنظیم نماید وگفته بود «اگر در مصر بودم در نیل کاری انجام می‌دادم که منفعت فراوانی برای ساکنان آن و کل جهان به بار آورد». خلیفه که تحت‌تأثیر این ادعا قرار گرفته بود از او دعوت کرد که به مصر برود،‌ و برای آن که احترام خود را به او نشان دهد خودش تا دهکده‌ای در بیرون قاهره، به نام خندق به استقبال او رفت و وی را احترام فراوان کرد.

ابن‌هیثم در رأس هیئتی از  قطره به مرز جنوبی مصر، که گمان می‌کرد آب نیل در آنجا از سرزمین‌های مرتفع وارد مصر می‌شود، سفر کرد. اما پیش از آنکه به مقصد برسد، کم‌کم اعتقادش به نقشه‌هایی که داشت سست شد. زیرا در آنجا ساختمان‌های کهنی بر ساحل نیل دید که در طرح و اجرا هیچ نقصی نداشتند. این بود که نزد حاکم با یأس و شرم به شکست خود اعتراف کرد و خلیفه او را به یک سمت دیوانی گماشت.

بن‌هیثم وارث کتاب مناظر اقلیدس، آثار هرون و ارشمیدس، در آیینه‌های منحنی، و تحقیقات بطلمیوس در شکست ‌نور، آثار علوی ارسطو و مخروطات آپولونیوس بود. او توانست نورشناخت را دگرگون کند و آن را به‌صورت علم منظم و مشخص درآورد (نصر، 116). او از پیشینیان دانشمند مسلمان خود بهره فراوان برد و آثار آن‌ها را مطالعه کرد. از جمله وارث کِندی و فارابی در فلسفه، رازی در طب، خوارزمی و ثابت‌بن‌فره در ریاضی، جابربن‌حیان در شیمی و ابوالوفای بوزجانی در نجوم بود.