کلیه

خلاصه :

کلیه‌ها دو عضو قرمز-قهوه‌ای لوبیایی شکل اند که در مهره‌داران یافت می شوند. آن‌ها در سمت چپ و راست فضای خلفی-صفاقی قرار داشته، آن‌ها خون را از جفت سرخرگ‌های کلیوی، دریافت می کنند؛ سپس خون از جفت سیاهرگ‌های کلیوی از آن‌ها خارج می گردند. هر کلیه به میزنای متصل شده.

کلیه

کلیه‌ها در فضای خلفی-صفاقی، پشت شکم قرار داشته، و خون را تصفیه می کند.

نمای کلیه‌ها از پشت، تغذیه و جمع آوری توسط عروق خونی نشان داده شده.

جزئیات

دستگاه

سرخرگ

سرخرگ کلیوی

سیاهرگ

سیاهرگ کلیوی

عصب محیطی

شبکه کلیوی

نفرون، واحد ساختاری و عملکردی کلیه‌هاست. هر انسان بالغ دارای ۱ میلیون نفرون است، در حالی که کلیه موش تنها شامل حدود ۱۲٬۵۰۰ نفرون است. کلیه در کنترل حجم مایعات مختلف بدن، مولالیته، تعادل اسید-باز، غلظت الکترولیت‌های مختلف، و برداشت توکسین‌ها، دخیل است. عمل تصفیه در گلومرول‌ها رخ می دهد: یک پنجم حجم خونی که وارد کلیه می شود، تصفیه می گردد. نمونه‌ای از مواد بازجذب شده، شامل آب بدون حل‌شونده، سدیم بی‌کربنات، گلوکز و آمینواسید است. نمونه‌ای از مواد ترشح شده شامل هیدروژن، آمونیوم، پتاسیم و اوریک اسید می باشد. همچنین کلیه‌ها عملکردهایی مستقل از نفرون نیز دارند. به عنوان مثال، آن‌ها پیش‌ماده ویتامین D را به شکل فعالش، یعنی کلسیتریول تبدیل کرده؛ و هورمون‌های اریتروپوئیتین و رنین را سنتز می کنند.

نیم‌تنه، موقعیت اعضا نشان داده شده‌اند، کلیه‌ها در سطوح مهره‌های T12 تا L3 دیده می‌شوند.

در انسان‌ها، کلیه‌ها در قسمت بالایی حفره شکمی، هر کدام در اطراف ستون فقرات، در موقعیت خلفی-صفاقی و با زاویه کمی مایل قرار دارند. کلیه سمت راست دقیقاً پایین دیافراگم و پشت کبد قرار دارد. بر روی هر کلیه، غده فوق کلیوی قرار دارد. قسمت بالایی کلیه به‌طور جزئی توسط دنده‌های ۱۱هم و ۱۲هم محافظت می‌شوند. هر کلیه به‌همراه غده فوق کلیه‌ای متناظرش، با دو لایه چربی احاطه شده‌است: چربی پیرامونی، بین فاسیای کلیوی و کپسول کلیوی قرار داشته، و چربی پارارنال، در موقعیت فوقانی فاسیای کلیوی قرار دارد.

کلیه ساختار لوبیا شکلی است که مرزهای محدب و مقعری دارد. ناحیه تورفته‌ای روی مرز مقعر وجود دارد که به «ناف کلیه» معروف است، ناحیه‌ای که سرخرگ کلیوی از آنجا وارد کلیه و سیاهرگ کلیوی و میزنای از آن‌جا خارج می‌شوند. کلیه توسط بافت فیبری سختی به نام کپسول کلیوی احاطه شده، که خود این کپسول توسط چربی اطراف کلیه، فاسیای کلیوی، و چربی پارارنال احاطه شده‌است. سطح قدامی (جلویی) این بافت‌ها را صفاق نامیده، در حالی که سطح خلفی (پشتی) را فاسیای عرضی می‌نامند.

قطب فوقانی کلیه راست، در مجاورت کبد قرار داشته، و قطب فوقانی کلیه چپ در کنار طحال قرار دارد؛ بنابراین هردو در حالت دَم به سمت پایین حرکت می‌کنند.

۱-هرم کلیوی

۲-سرخرگ درون-لوبی

۳-سرخرگ کلیوی

۴-سیاهرگ کلیوی

۵-ناف کلیه

۶-لگنچه کلیه

۷-میزنای

۸-کالیس کوچک

۹-کپسول کلیوی

۱۰-کپسول کلیوی تحتانی

۱۱-کپسول کلیوی فوقانی

۱۲-سیاهرگ درون-لوبی

۱۳-نفرون

۱۴-سینوس کلیه

۱۵-کالیس بزرگ

۱۶-پاپیلای کلیوی

۱۷-ستون کلیوی

ماده عملکردی، یا پارانشیم کلیه به دو ساختار عمده تقسیم‌بندی می‌شود: قشر کلیه در خارج و مدولای کلیه در داخل قرار دارد. در مقیاس درشت، این ساختارها به شکل ۸ الی ۱۸ لوب کلیوی مخروطی شکل دیده می‌شوند، که هر کدام شامل قشر کلیوی است که بخشی از مدولا به نام مدولای کلیوی را دربر می‌گیرد. بین هرم‌های کلیوی، زائده‌هایی از قشر به نام ستون‌های کلیوی قرار دارند. نفرون‌ها، ساختارهای عملکردی کلیه اند که کارشان تولید ادرار بوده، و درون قشر و مدولا گسترش یافته‌اند. بخش ابتدایی فیلترکننده نفرون، جسمک کلیویست که در قشر واقع شده‌است. پس از این قسمت ابتدایی، لوله کلیوی قرار گرفته که از قشر به عمق هرم‌های مدولایی می‌رود. بخشی از قشر کلیه به نام اشعه مدولایی، به صورت گردایه‌ای از لوله‌های کلیوی اند که مایعاتشان را به مجرای جمع‌آوری‌کننده می‌برند.

در اینجا نفرون، که واحد عملکردی کلیه‌هاست، نشان داده شده. بخش‌های آن بجز لوله اتصال‌گر (خاکستری) که پس از لوله پیچ‌خورده دور (قرمز پررنگ) و قبل از مجرای جمع‌آوری‌کننده (خاکستری) قرار دارد، برچسب‌گذاری شده‌اند (collecting به اشتباه در تصویر collection برچسب گذاری شده است).

کلیه‌ها، انواع محصولات دفعی حاصل از متابولیسم را به ادرار ترشح می کنند. ساختار میکروسکوپی و واحد عملکردی کلیه، نفرون است. خون ارائه شده به این واحد عملکردی، از طریق فیلتراسیون، بازجذب، ترشح و دفع، مورد پردازش قرار می گیرد.

کلیه در هم‌ایستایی کل بدن، تعادل اسید-باز، غلظت‌های الکترولیتی، حجم مایعات برون‌سلولی، و فشار خون، مشارکت می کند. همچنین کلیه، چنین عملکردهایی را هم به طور مستقل، و هم به طور هماهنگ با دیگر اعضا، به‌خصوص آن‌ها که جزوی از دستگاه درون‌ریزند، انجام می‌دهد؛ هورمون‌های درون‌ریز مختلفی عملکردهای مذکور را با هم هماهنگ می‌کنند که شامل این مواردند: رنین، آنژیوتانسین، آلدوسترون، وازوپرسین، و پپتید ناتری‌اورتیک دهلیزی.

تصفیه یا فیلتراسیون، که در جسمک کلیوی صورت می‌پذیرد، فرآیندی است که توسط آن سلول‌ها و پروتئین‌های بزرگ حفظ می‌شوند، در حالی که موادی با وزن مولکولی کمتر، از خون فیلتر شده تا عمل اولترافیلتراسیون (یا فراتصفیه) صورت پذیرفته و در نهایت تبدیل به ادرار شوند. کلیه ۱۸۰ لیتر از پلاسما را در روز تصفیه می‌کند. این فرایند به دلیل فشار هیدرواستاتیکی که بر روی دیواره‌های مویرگی اعمال می‌کند، به فیلتراسیون هیدرواستاتیکی نیز معروف است.

ترشح و بازجذب مواد مختلف در طول نفرون.

بازجذب، انتقال مولکول‌های فراتصفیه شده (اولترافیلتراسیون) به مویرگ‌های پیرامون توبول‌های قوس هنله است. این عمل از طریق گیرندگان انتخابی که روی غشای سلول‌های داخل لوله هنله قرار دارند، صورت می‌پذیرد. ۵۵٪ آب در توبول پروگزیمال (لوله نزدیک) بازجذب می‌شود. اگر سطح گلوکوز پلاسما نرمال باشد، به‌طور کامل در توبول پروگزیمال (لوله نزدیک) بازجذب می‌گردد. مکانیسم این عمل، هم-انتقال‌گران +Na/گلوکوز می‌باشند. میزان پلاسمایی که برای اشباع انتقال‌گران لازم است، 350mg/dL بوده و پس از این سطح بقیه گلوکوزها بازجذب نشده و به صورت محلول در ادرار از دست خواهند رفت. سطح گلوکوز پلاسمایی ۱۶۰ کافیست تا گلوکوزوری ایجاد کند که از نظر بالینی، به علت دیابت قندی (نام‌های دیگر: دیابت شیرین، یا دیابت ملیتوس) اهمیت دارد.

آمینواسیدها، در توبول پروگزیمال (لوله نزدیک) توسط ناقلان وابسته به سدیم بازجذب می‌گردند. بیماری هارت‌ناپ، نقص در انتقال‌دهنده آمینواسید تریپتوفان است، که منجر به پلاگر می‌گردد.

نفرولوژی، یکی از زیرشاخه‌های تخصصی طب داخلی‌ست که با عملکرد کلیه و حالات بیماری مرتبط با بدعملکردی کلیوی و مدیریتشان شامل: دیالیز و پیوند کلیه، سروکار دارد. اورولوژی، شاخه تخصصی در جراحی است که با ناهنجاری‌های ساختاری کلیه چون سرطان، کیست و مشکلات دستگاه ادراری سروکار دارد. نفرولوژیست‌ها، پزشکان داخلی اند درحالی که اورولوژیست‌ها جراح می‌باشند، با این حال هردو را اغلب "پزشکان کلیه" می‌نامند. مباحثی در این دو شاخه تخصصی وجود دارند که با یکدیگر همپوشانی داشته و هردو قادرند در موردشان مراقبت‌هایی را ارائه کنند، همچون: سنگ کلیه و عفونت‌ها.

عوامل مختلفی در بیماری‌های کلیوی دخیلند. برخی از این عوامل اکتسابی اند و در طول دوره زندگی به‌وجود می‌آیند، همچون نفروپاتی دیابتی، درحالی که بقیه جزو اختلالات مادرزادی طبقه‌بندی می‌شوند، همچون بیماری کلیه پلی‌کیستیک.

سنگ کلیه اختلال شایع و نسبتاً دردناکیست. شرایط مزمنی که می‌تواند منجر به جراحات کلیوی گردد. برداشت سنگ کلیه بوسیله درمان فراصوت، جهت شکستن سنگ‌ها به قطعات کوچکتر صورت می پذیرد، که در نهایت این قطعات از طریق مجاری ادراری خارج می‌گردند. یکی از نشانه‌های شایع سنگ کلیه، درد ناتوان کننده‌ایست که در میانه، یا اطراف قسمت تحتانی پشت (کمر)، یا کشاله ران، احساس می گردد.

نشانگان نفروتیک، در این نشانگان گلومرول آسیب می‌بیند، به گونه ای که مقادیر زیادی پروتئین وارد خون و ادرار می گردد. ویژگی‌های رایج دیگر نشانگان نفروتیک، شامل ورم، آلبومین پایین سرم، و کلسترول بالا می‌باشد.

در کل، انسان‌ها قادرند تنها با یک کلیه به طور طبیعی زندگی کنند، چرا که میزان بافت عملکردی کلیه بیش از مقدار لازم جهت بقاء است. تنها زمانی که میزان بافت عملکردی کلیه به میزان قابل توجهی کم شود، شخص دچار بیماری کلیوی مزمن می گردد. درمان جایگزینی کلیه، به صورت دیالیز یا پیوند کلیه، زمانی انجام می شود که نرخ فیلتراسیون گلومرولی بسیار پایین رفته یا بدعملکردی کلیوی منجر به نشانه‌های وخیمی گردد.

دیالیز، درمانی است که جایگزینی برای عملکرد طبیعی کلیه‌هاست. دیالیز هنگامی تجویز می شود که حدود ۸۵٪-۹۰٪ عملکرد کلیه دست رفته، به گونه‌ای که نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR) کمتر از ۱۵ باشد. دیالیز، زائدات محصولات متابولیکی، به علاوه آب و سدیم اضافی را حذف نموده (ازین رو به تنظیم فشار خون کمک می کند)؛ و سطح مواد شیمیایی بسیاری را در بدن حفظ می کند. امید به زندگی افرادی که دیالیز می شوند بین ۵ تا ۱۰ سال است؛ که برخی‌شان تا ۳۰ سال هم زنده می مانند. دیالیز را می توان از طریق خون (از کاتتر یا فیستول شریانی-وریدی) یا صفاق (دیالیز صفاقی) انجام داد. دیالیز معمولاً سه بار در هفته انجام شده که هر نوبت آن در مراکز دیالیز سیار، چندین ساعت به طول انجامیده و به دریافت‌کننده امکان زندگی طبیعی را می دهد، درحالی که بدون دیالیز چنین زندگی میسر نمی‌بود.

به‌طور معمول در هر فرد سالم دو کلیه وجود دارد که هر یک در یکطرف ستون مهره‌ها و زیر دنده‌های تحتانی واقع شده‌اند. کلیه‌ها به رنگ قرمز متمایل به قهوه‌ای بوده و از نظر شکل شبیه لوبیا می‌باشند. هر کلیه به اندازه مشت بسته فرد است. اکثر اعضای بدن برای عملکرد مطلوب وابسته به کلیه‌ها هستند.

احتیاط در مصرف دارو. بسیاری از داروها از راه کلیه دفع می شوند و فشار زیادی را به کلیه ها تحمیل می کنند. بعنوان مثال آنتی بیوتیک ها غالباً از راه کلیه دفع می شوند و در صورت مصرف نادرست، باعث مسمومیت کلیه یا نارسایی حاد و مزمن کلیه شوند؛ مخصوصاً آنتی بیوتیک هایی مانند جنتامایسین و سیپروفلوکساسین دارای سمیت کلیوی شدید هستند و می توانند کلیه ها را از کار بیندازند یا بیمار کنند.

کنترل فشار خون و دیابت

مراقبت از پهلوها و پشت کمر در برابر ضربه

پرهیز از مصرف خوراکی های شیمیاییِ مضر