اسدی طوسی

خلاصه :

اسدی طوسی (متولد ۳۹۰ هجری قمری در طوس و درگذشت ۴۶۵ هجری قمری در تبریز)  می باشد. متاسفانه از زندگی اسدی طوسی اطلاعات کمی موجود است و برخی از آنها مانند محل تولد در کتاب‌های او آورده شده‌اند. همچنین بیشتر این دانسته‌ها به دهه‌های آخر زندگی وی مربوط می‌شوند. با توجه به منابع مختلف، داده‌های متنوعی نیز موجود هستند، که آن هارا مطرح خواهیم کرد.
 اسدی طوسی در جوانی از خراسان به شمال غربی ایران یعنی دربار جستانیان در  طارم و سپس به نخجوان مهاجرت کرد. آخرین سفر او به تبریز بود و در آنجا نیز درگذشت. یکی از نکات قابل بحث این تاریخ، مربوط به داستانی است که دولتشاه نقل کرده است و در آن اسدی را استاد فردوسی معرفی کرده است. طبق این داستان هنگامی که از اسدی طوسی خواستند که شاهنامه را بسراید او پیری را بهانه کرد و این کار را به شاگرد خود فردوسی سپرد اما طبق گفته خالقی مطلق(پژوهشگر ادبی حاضر) این داستان ساختگی است، چرا که طبق چنین نظریه‌ای او باید عمری بیشتر از ۱۵۰ سال کرده باشد که کمی بعید به نظر می‌رسد و گرشاسپ نامه در تاریخ ۴۵۸ هجری، یعنی ۵۸ سال پس از اتمام شاهنامه فردوسی و با پیروی و الگو گرفتن از شاهنامه‌ی فردوسی سروده شده است، اما به هر حال جای تامل دارد.

مذهب:
اسدی طوسی مسلمان است اما اینکه شیعه یا سنی بوده است به درستی مشخص نیست. البته در مسلمان بودن او شکی نیست زیرا در مناظرات اسدی طوسی و گرشاسپ‌نامه، به ستایش اسلام و پیامبر پرداخته است. با این حال در هیچ‌کدام از آثار او ستایشی از ابوبکر، عثمان، عمر یا حضرت علی(ع) نیست، اما در دیباچه گرشاسپ نامه، در ستایش دین اسلام به ظهور امام آخر مهدی موعود(عج) اشاره می‌کند.
سطح علمی:
اسدی از علمای ادبیات پارسی بوده و با مطالعه دیوان‌ های دیگر شاعران،‌ لغات کمیاب بسیاری را استفاده کرده که از آنها در اشعار خود نیز استفاده کرده است. به همین دلیل در گرشاسپ ‌نامه نیز تعداد زیادی لغت فارسی وجود دارد که برای حفظ زبان، لایق تحسین و یکی از دلایل برتری آن است. همچنین با خواندن گرشاسپ نامه می‌توان فهمید که اسدی طوسی علاوه بر شعر و حماسه ‌سرایی،‌ در علوم فلسفه، تاریخ، جغرافیا،‌ نجوم و دینی نیز دانش بسیاری داشته است.

آثار:
1- گرشاسب‌نامه، که اسدی آن را برای ابودلف، فرمانروای نخجوان، سروده است. سرایش این مثنوی در ۴۵۸ق به پایان رسید. درون‌مایه این مثنوی درباره گرشاسب است. گرشاسب در اوستا و دیگر متن‌های دینی پهلوی نیرومندترینِ مردان و اژدهاکش و از جاودانان است. اما چون به آتش، اهانت روا داشت و در برابر اهورامزدا به آن تازیانه زد، آتش، روان گرشاسب را از وارد شدن به بهشت بازداشت، اما با میانجیگری زردشت گناه او بخشیده شد. گرشاسب به هنگام رستاخیز از خواب برمی‌خیزد تا همراه کیخسرو، ضحاک را بکشد. در این منظومه گرشاسب فرزند اثرط، از نوادگان جمشید است که در چهارده سالگی به درخواست ضحاک اژدهایی را می‌کشد و به خدمت ضحاک درمی‌آید. به هند لشکرکشی می‌کند. پس از آن به قیروان و سرزمین‌های دیگر می‌تازد. منهراس دیو را می‌کشد. پس از آن به روم می‌رود. در آنجا با شاهزاده خانم رومی ازدواج میکند و به ایران برمی‌گردد و به خدمت فریدون در می‌آید. گرشاسب در ۷۰۰ سالگی با شاه طنجه می‌جنگد. سرانجام در ۷۳۳ سالگی می‌میرد. اسدی در این منظومه حماسی هم در وزن و قالب شعر و هم در توصیف‌ها از فردوسی تأثیر پذیرفته است. هر چند که اسدی هم مانند دیگر پیروان و مقلدان فردوسی   نتوانسته به پای او برسد، از همه آنها موفق‌تر بوده و به سبک مستقلی دست یافته است.

۲- لغت فرس، کهن‌ترین لغت‌نامه در دست به فارسی دری است که در نیمه دوم سده پنجم قمری تألیف شده است. برای شاهد مثال نیز بیت‌هایی از قدیم‌ترین شاعران فارسی دری در آن به کار رفته است. او به درخواست شاعران پارسی‌گوی منطقه آذربایجان واژه‌نامه‌ای از واژگان فارسی دری خراسان، که بیشتر شاعران فارسی‌ زبان سده‌های چهار و پنج از آن ناحیه بوده‌اند و سبک شعرشان نیز به خراسان منسوب است، همراه با مثال برای آنان تألیف کرد. واژگان لغت فرس بر پایه حرف پایانی مرتب شده‌اند. هر حرف الفبا، بابی را تشکیل می‌دهد. بسیاری از نویسندگان فرهنگ‌های فارسی پس از اسدی مستقیم یا غیرمستقیم از این کتاب استفاده کرده‌اند.

۳- مناظرات، مناظره نوعی قصیده است به جای تغزل و تشبیب با بحثی میان دو یا چند طرف از جنس انسان، حیوان، نبات یا جماد شروع می‌شود و در پایان یکی از آن دو دیگری را مجاب می‌کند یا شکست می‌دهد یا میان آنها آشتی پیش می‌آید. مناظره در ادبیات پیش از اسلام نیز وجود داشته است چنان‌که قطعه درخت آسوریک (مناظره میان بز و درخت خرما)، بازمانده متون زبان پهلوی، نمونه کامل آن است.

از اسدی پنج مناظره باقی مانده است: مناظره «عرب و عجم»، «مسلمان و گبر»، «شب و روز»، «آسمان و زمین» و «رمح و قوس».

مناظرات اسدی تأثیر بسیاری در شعر و ادب فارسی نهاده‌اند. پس از او، بسیار کسان از این نوع شعر او پیروی کرده‌اند. مناظرات او در زبان عربی هم مقلدانی داشته است

 «هرمان اته» (خاورشناس آلمانی بود. هچنین نام‌ دارترین اثر وی تاریخ ادبیات فارسی‌ است) به برخی مناظرات عربی اشاره کرده و گفته است که این قالب ادبی از راه اسپانیا یا در زمان جنگ‌های صلیبی به اروپا رفته و به   ادبیات اروپا،به‌ویژه ادبیات انگلیس، راه یافته است. نخستین بار هرمان اته سه مناظره اسدی را تصحیح و در برلین چاپ کرد. سپس خالقی مطلق همه مناظرات اسدی را تصحیح کرد و در ۱۳۵۷ش، در مجله دانشکده ادبیات و  علوم انسانی دانشگاه فردوسی به چاپ رساند.
 

 معروفترین سروده های وی:
                                                       

*که چون خوانی از هر دری اندکی

بسی دانش افزاید از هر یکی*

*ز رستم سخن چند خواهی شنود

*گمانی که چون او به مردی نبود*

*گهر های گیتی به کار اندرند

ز گردون به گردان حصار اندراند*

*به تقدیر یزدان شده کارگر

چو زنجیر پیوسته در یکدگر*

 

*سپاس از خدا ایزد رهنمای

که از کاف و نون کرد گیتی بپای*

*یکی کش نه آز و نه انباز بود

نه انجام باشد نه آغاز بود*

*تن زنده را در جهان جای از وست

خم چرخ گردنده بر پای از وست*

*از آن پس که آورد گیتی پدید

همه هرچه بد خواست و دانست و دید*

*زگردون شتاب و زهامون درنگ

ز دریا بخار و ز خورشید رنگ*

*پدید آورد نیک و بد ، خوب و زشت

روان داد و تن کرد و روزی نوشت*