دلنوشت
خمس چیست؟
خمس (روش تحقیق )
روش تحقیق
خلاصه :
سلام، من پارسا طاهری یکی از دانش آموزان دبیرستان هدایت میزان هستم. با کمک معلم ها و... توانستم تحقیقی مختصر در مورد....فهرست مطالب
- مقدمه
- خمس چیست
- سوالات
- پیام ها
- ماخره
- منابع
مقدمه
سلام، من پارسا طاهری یکی از دانش آموزان دبیرستان هدایت میزان هستم. با کمک معلم ها و... توانستم تحقیقی مختصر در مورد خمس گردآوری و ارائه کنم. هر چند مطالب زیادی است که در این تحقیق نیامده است اما سعی کردم خمس را از همه دیدگاه ها مورد بررسی قرار دهم تا مورد استفاده واقع شود. لازم به ذکر است این تحقیق به شیوه پرسش و پاسخ نوشته شده است تا جوابگوی سوالات شما عزیزان در مورد مسئله خمس باشد. امیدوارم از تحقیق من نهایت استفاده را ببرید.
خمس چیست
یک از تکالیف مسلمانان پرداختن خمس است بدین معنا که در برخی موارد باید یک پنجم ( خمس ) مال خود را برای مصارف مشخصی به حاکم اسلامی بپردازد.
در هفت چیز خمس واجب است :
- سود و منفعت کسب درآمد سالیانه
- گنج
- معادن
- گوهر هایی که از راه غواصی به دست آید.
- مال حرام مخلوط با حلال
- زمینی که کافر ذمی ( ذمه : عهد و پیمان ) از مسلمان بخرد
- غنایم جنگی
مالی که از راه های زیر به دست آید خمس ندارد:
- از راه ارث به دست آید
- چیزی که به انسان بخشیده شود
- جایزه ای که دریافت کرده است
- آنچه به عنوان عیدی به انسان پرداخت شود
- پاداش و یا حق بیمه ای که دریافت کرده است
مخارج سال :
اسلام به کسب و کار افراد احترام گذاشته و تامین نیاز های خودشان را بر پرداخت خمس مقدم داشته بنابراین هر کس در طول سال می تواند تمام مخارج مورد نیاز خود را از درآمدش تامین کند و در پایان اگر چیزی اضاف نیامد پرداخت خمس واجب نیست. ولی اگر نیاز های خود را تامین کرده است ( نه برخود زیاده روی داشته و نه بر خود تنگ گرفته است ) و در آخر چیزی هم اضاف آورده است باید خمس آن را بدهد.
پس مراد تمام چیز هایی است که در زندگی خود به آن نیاز دارد مثل :
- خوراک و پوشاک
- اثاثیه منزل
- وسیله نقلیه ای که تنها برای کسب و کار نیست
- مخارج مهمانی
- مخارج ازدواج
- کتاب های مورد نیاز
- آنچه در راه مسافرت و زیارت خرج می کند
- جوایز و هدایایی که به کسی می دهد
- صدقه و نذر و یا کفاره ای که پرداخت می کند
- و...
سال خمسی : انسان باید از اولین روز بلوغ خود نماز بخواند و در اولین ماه رمضان روزه بگیرد و پس از گذشت یکسال از درآمدی که به دست آورده است خمس مازاد بر مخارج سال گذشته را بپردازد. بنابراین در محاسبه خمس، ابتدای سال، اولین درآمد و پایان آن، گذشتن یکسال شمسی از آن تاریخ است.
پس ابتدای سال برای :
- کشاورز : اولین محصولی که برداشت می کند
- کارمند : اولین حقوقی که می گیرد
- کارگر : اولین مزدی که می گیرد
- مغازه دار : اولین معامله ای که انجام می دهد
آیه خمس
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
و اگر به خداوند و آنچه بر بنده خود، روز جدایى (حقّ از باطل،) روز درگیرى دو گروه (با ایمان و بى ایمان در جنگ بدر) نازل کردیم، ایمان دارید، بدانید که هر چه غنیمت گرفتید، همانا خمس (یک پنجم) آن براى خداوند و رسول خدا و خویشاوندان (او اهل بیت علیهم السلام) و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان (از سادات) است و خداوند بر هر چیزى تواناست. ۴۱ انفال
تفسیر
در آغاز سوره انفال پاره اي از مسلمانان بعد از جنگ بدر بر سر تقسیم غنائم جنگی مشاجره کردند و خداوند براي ریشه کن ساختن اختلاف، غنائم را دربست در اختیار پیامبر گذاشت تا هرگونه صلاح می داند آن را مصرف کند و پیامبر آنها را در میان جنگجویان به طور مساوي تقسیم کرد.
این آیه در حقیقت بازگشت به همان مسئله غنائم است. به تناسب آیاتی که درباره جهاد، قبل از این آیه در سوره گفته شد و از آنجا که جهاد غالبا با مسئله غنائم آمیخته است پس می توان گفت منظور خدا از خمس فراتر از غنائم جنگی است. با اینکه روي سخن در این آیه به مؤمنان است ( زیرا پیرامون غنائم جهاد اسلامی بحث می کند) و معلوم است مجاهد اسلامی مؤمن است با این حال خداوند می گوید"اگر ایمان به خدا و پیامبر آورده اید" اشاره به اینکه نه تنها ادعاي ایمان نشانه ایمان نیست بلکه شرکت در میدان جهاد نیز ممکن است نشانه ایمان کامل نباشد و این عمل به خاطر اهداف دیگري انجام گیرد. مؤمن کامل کسی است که در برابر همه دستورات مخصوصا دستورات مالی تسلیم باشد و تبعیضی در میان برنامه های خدا قائل نگردد.
در پایان آیه اشاره به قدرت نامحدود الهی کرده می گوید" خدا بر همه چیز قادر است" یعنی با اینکه در میدان بدر از هر نظر شما در اقلیت قرار داشتید و دشمن ظاهرا از هر نظر برتري چشمگیري داشت خداوند قادر توانا آنها را شکست داد و شما را یاري کرد تا پیروز شدید.
سوالات
مخاطب آیه شریفه و شان نزول آن چیست ؟
مخاطب این آیه در هنگام نزول کسانی هستند که همراه با پیغمبر در جنگ بدر شرکت کردند و اهل نماز روزه و.... بودند اما با این حال خداوند در این آیه می فرمایند "ای مجاهدان جبهه بدر اگر به خدا پیامبر و قرآن اعتقاد دارید خمس غنائم را بدهید" یعنی خداوند علاوه بر نماز روزه و.... خمس را هم واجب اعلام کرد.
آیا غنیمت در این آیه فقط غنائم جنگی است؟
موضوع مهم دیگري که در این آیه باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد و در حقیقت قسمت عمده بحث در آن متمرکز می گردد این است که لفظ "غنیمت" که در آیه آمده است تنها شامل غنائم جنگی می شود یا هر گونه در آمدي را در بر می گیرد؟!.
در صورت اول آیه تنها خمس غنائم جنگی را بیان می کند و براي خمس در سایر موضوعات باید از سنت و اخبار و روایات صحیح و معتبر استفاده کرد و هیچ مانعی ندارد که قرآن به قسمتی از حکم خمس و به تناسب مسائل جهاد اشاره کند و قسمت هاي دیگري در سنت بیان شود. مثلا در قرآن نمازهاي پنجگانه روزانه صریحا آمده است و همچنین به نمازهاي طواف که از نمازهاي واجب است اشاره شده، ولی از نماز آیات که مورد اتفاق تمام مسلمانان اعم از شیعه و سنی است ذکري به میان نیامده است و هیچکس را نمی یابیم که بگوید چون نماز آیات در قرآن ذکر نشده و تنها در سنت پیامبر آمده نباید به آن عمل کرد و یا اینکه چون در قرآن به بعضی از غسل ها اشاره شده و سخن از دیگر غسل ها به میان نیامده است باید از آن صرف نظر کرد این منطقی است که هیچ مسلمانی آن را نمی پذیرد. بنابراین هیچ اشکالی ندارد که قرآن تنها قسمتی از موارد خمس را بیان کرده باشد و بقیه را موکول به سنت نماید و نظیر این مسئله در فقه اسلام بسیار زیاد است.
ولی با این حال باید ببینیم که"غنیمت"در لغت و در نظر عرف چه معنایی می دهد؟! آیا راستی منحصر به غنائم جنگی است و یا هر گونه در آمدي را شامل می شود؟ آنچه از کتب لغت استفاده می شود این است که در ریشه معنی لغوي این کلمه، عنوان جنگ و آنچه از دشمن به دست می آید نیفتاده است بلکه هر در آمدي را شامل می شود، به عنوان شاهد به چند قسمت از کتب معروف و مشهور لغت که مورد استناد دانشمندان و ادباي عرب است اشاره می کنیم.
در کتاب"لسان العرب"جلد دوازدهم می خوانیم «و الغنم الفوز بالشیء من غیر مشقه...و الغنم،الغنیمه و المغنم الفیء...و فی الحدیث الرهن لمن رهنه له غنمه و علیه غرمه،غنمه زیادته و نمائه و فاضل قیمته...و غنم الشیء فاز به»
"غنم" یعنی دسترسی یافتن به چیزي بدون مشقت و"غنم"و"غنیمت" و"مغنم"به معنی فیء است (فیء را نیز در لغت به معنی چیزهایی که بدون زحمت به انسان می رسد ذکر کرده اند) در کتاب"تاج العروس"جلد نهم می خوانیم"و الغنم الفوز بالشیء بلا مشقه" یعنی غنیمت آن است که انسان بدون زحمت به چیزي دست یابد. در کتاب "قاموس" نیز غنیمت به همان معنی فوق ذکر شده است و در کتاب"مفردات راغب"می خوانیم غنیمت از ریشه"غنم"به معنی "گوسفند"گرفته شده و سپس می گوید "ثم استعملوا فی کل مظفور به من جهه العدي و غیره" یعنی «سپس در هر چیزي که انسان از دشمن و یا غیر دشمن به دست می آورد به کار رفته است»حتی کسانی که یکی از معانی غنیمت را غنائم جنگی ذکر کرده اند انکار نمی کنند که معنی اصلی آن وسیع بوده و به هر گونه خیري که انسان بدون مشقت به آن دست یابد گفته می شود.
در استعمالات معمولی "غنیمت"در برابر"غرامت"ذکر می شود، همان طور که معنی"غرامت"معنی وسیعی است و هر گونه غرامت را شامل می شود "غنیمت" نیز معنی وسیعی دارد و به هر گونه در آمد قابل ملاحظه اي گفته می شود. این کلمه در نهج البلاغه در موارد زیادي به همین معنی آمده است در خطبه 76 می خوانیم"اغتنم المهل"فرصت ها و مهلت ها را غنیمت بشمارید. و در خطبه 120 می فرماید"من اخذها لحق و غنم" کسی که به آئین خدا عمل کند به سر منزل مقصود می رسد و بهره می برد. در نامه 53 به مالک اشتر می فرماید"و لا تکونن علیهم سبعا ضاریا تغتنم اکلهم"در برابر مردم مصر همچون حیوان درنده اي مباش که خوردن آنها را غنیمت و در آمدي براي خود فرض کنی. و در نامه 41 می خوانیم "و اغتنم من استقرضک فی حال غناك" هر کس در حال بی نیازیت از تو قرضی بخواهد غنیمت بشمار و نظیر این تعبیرات بسیار فراوان است که همگی نشان می دهد"غنیمت" منحصر به غنائم جنگی نیست.
دیدگاه فقه شیعه در مورد خمس چیست؟
طبق روایات به عقیده شیعه غنیمت در این آیه شامل هر گونه درآمد اعم از کسب و کار و تجارت می شود و نزول این آیه در جنگ بدر دلیل این نیست که خمس فقط مربوط به غنائم جنگی است.
منظور از ذی القربی چیست ؟
منظور از ذي القربی در این آیه همه خویشاوندان نیست بلکه خویشاوندان پیامبر است و نه همه خویشاوندان پیامبر بلکه امامان اهل بیت هستند دلیل براین موضوع روایات متواتري است که از اهل بیت پیامبر نقل شده است. و در کتب اهل سنت نیز اشاراتی به آن وجود دارد. بنابراین آنها که یک سهم از خمس را متعلق به همه خویشاوندان پیامبر می دانند در برابر این سؤال قرار می گیرند که این چه امتیازي است که اسلام براي اقوام و بستگان پیامبر قائل شده است در حالی که می دانیم اسلام مافوق نژاد و قوم و قبیله است.
اگر خمس را مخصوص امامان اهل بیت بدانیم با توجه به اینکه آنها جانشینان پیامبر و رهبران حکومت اسلامی بوده و هستند علت دادن این یک سهم از خمس به آنها روشن می گردد، به تعبیر دیگر"سهم خدا"و"سهم پیامبر"و"سهم ذي القربی"هر سه سهم متعلق به"رهبر حکومت اسلامی" است که زندگی ساده خود را از آن اداره می کند و بقیه را در مخارج گوناگونی که لازمه مقام رهبري امت است مصرف خواهد نمود، یعنی در حقیقت در نیازهاي جامعه و مردم.
بعضی از مفسران اهل سنت مانند نویسنده"المنار"چون"ذي القربی"را همه خویشاوندان دانسته است، براي پاسخ اشکال فوق به دست و پا افتاده و براي حکومت اسلامی پیامبر تشریفاتی قائل شده و او را موظف دانسته که قوم و قبیله خویش را بوسیله اموال خود نگاه دارد!. روشن است که چنین منطقی به هیچ وجه با منطق حکومت جهانی و انسانی و حذف امتیازات قبیلگی سازگار نیست (در این زمینه توضیح دیگري داریم که در بحث هاي آینده خواهد آمد).
آیا خدا به سهم خود از خمس نیاز دارد؟
بسیار روشن است که خداوند به خمس نیاز ندارد بنابراین سهم خدا برای حاکمیت خدا و ولایت رسول و تبلیغات و رساندن ندای اسلام به گوش جهانیان، نجات مستضعفان و.... بر پایه روایات سهم خدا در اختیار رسول و سهم رسول پس از آن در اختیار امام است و در زمان غیبت امام سهم هر سه متعلق به مراجع تقلید است.
منظور از یتیمان، مسکینان و واماندگان چیست؟
منظور تنها ایتام و مساکین سادات می باشند اگر چه ظاهر آیه مطلق است و قیدی در آن دیده نمی شود اما روایات زیادی که در تفسیر آیه توسط اهل بیت بیان شده است این تقیید را بیان می کند.
اسلام برای بر طرف کردن محرومیت ها در جامعه چه چیزهایی را واجب کرده است؟
اسلام برای بر طرف کردن محدودیت ها دو چیز را واجب کرده است یکی زکات که مربوط به همه فقرا جامعه می باشد و دیگری خمس که بخشی از آن مربوط به فقرای سادات است. لازم به ذکر است که خمس و زکات به اندازه نیاز یک سال فقرا به آنها پرداخت می شود نه بیشتر.
آیا اختصاص نیمی از خمس به بنی هاشم تبعیض نیست؟
بعضی چنین تصور می کنند که اختصاص دادن نیمی از خمس به سادات و فرزندان پیامبر یک نوع امتیاز نژادي محسوب می شود و ملاحظات خویشاوندي و تبعیض در آن به چشم می خورد و این موضوع با روح عدالت اجتماعی اسلام و جهانی بودن و همگانی بودن آن، سازگار نیست.
کسانی که چنین فکر می کنند شرایط و خصوصیات این حکم اسلامی را کاملا بررسی نکرده اند زیرا جواب این اشکال به طور کامل در این شرایط نهفته شده است.
توضیح اینکه اولا نیمی از خمس که مربوط به سادات و بنی هاشم است منحصرا باید به نیازمندان آنان داده شود آن هم به اندازه احتیاجات یک سال و نه بیشتر بنابراین تنها کسانی از آن می توانند استفاده کنند که یا از کار افتاده اند و بیمارند و یا کودك یتیم و کسان دیگري که به علتی در بن بست از نظر هزینه زندگی قرار دارند. بنابراین کسانی که قادر به کار کردن هستند (بالفعل و یا بالقوه) می توانند در آمدي که زندگی آنها را بگرداند داشته باشند و هرگز نمی توانند از این قسمت خمس استفاده کنند و جمله اي که در میان بعضی از عوام معروف است که می گویند سادات می توانند خمس بگیرند، هر چند ناودان خانه آنها طلا باشد، گفتار عوامانه اي بیش نیست، و هیچ گونه پایه اي ندارد. ثانیا مستمندان و نیازمندان سادات و بنی هاشم حق ندارند چیزي از زکات مصرف کنند، و بجاي آن می توانند تنها از همین قسمت خمس استفاده نمایند (محروم بودن بنی هاشم از زکات امري مسلم است که در بسیاري از کتب حدیث و کتب فقهی آمده است آیا می توان باور کرد که اسلام براي از کار افتاده ها و ایتام و محرومان غیر بنی هاشم فکري کرده باشد اما نیازمندان بنی هاشم را بدون هیچگونه تامین رها ساخته باشد؟) ثالثا اگر سهم سادات که نیمی از خمس است، از نیازمندي سادات موجود بیشتر باشد باید آن را به بیت المال ریخت و در مصارف دیگر مصرف نمود. همانطور که اگر سهم سادات کفایت آنها را ندهد باید از بیت المال و یا سهم"زکات"به آنها داد.
با توجه به جهات سه گانه فوق روشن می شود که در حقیقت هیچگونه تفاوت از نظر مادي میان سادات و غیر سادات گذارده نشده است. نیازمندان غیر سادات می توانند مخارج سال خود را از محل زکات بگیرند ولی از خمس محرومند، و نیازمندان سادات تنها می توانند از محل خمس استفاده کنند، اما حق استفاده از زکات را ندارند.
در حقیقت دو صندوق در اینجا وجود دارد،"صندوق خمس"و"صندوق زکات"و هر کدام از این دو دسته تنها حق دارند از یکی از این دو صندوق استفاده کنند آن هم به اندازه مساوي یعنی به اندازه نیازمندي یک سال ولی کسانی که دقت در این شرایط و خصوصیات نکرده اند چنین می پندارند که براي سادات سهم بیشتري از بیت المال قرار داده شده است. و یا از امتیاز ویژه اي برخوردارند.
تنها سؤالی که پیش می آید این است که اگر هیچگونه تفاوتی از نظر نتیجه میان این دو نبوده باشد این برنامه چه ثمره اي دارد؟ پاسخ این سؤال را نیز با توجه به یک مطلب می توان دریافت، و آن اینکه میان خمس و زکات تفاوت مهمی وجود دارد و آن این است که زکات از مالیاتهایی است که در حقیقت جزو اموال عمومی جامعه اسلامی محسوب می شود و مصارف آن عموما در همین قسمت می باشد، ولی خمس از مالیاتهایی است که مربوط به حکومت اسلامی است، یعنی مخارج دستگاه حکومت اسلامی و گردانندگان این دستگاه از آن تامین می شود. بنابراین محروم بودن سادات از دست یابی به اموال عمومی (زکات) در حقیقت براي دور نگهداشتن خویشاوندان پیامبر از این قسمت است تا بهانه اي به دست مخالفان نیفتد که پیامبر خویشان خود را بر اموال عمومی مسلط ساخته است. ولی از سوي دیگر نیازمندان سادات نیز باید از طریقی تامین شوند، این موضوع در قوانین اسلام چنین پیش بینی شده که آنها از بودجه حکومت اسلامی بهره مند گردند، نه از بودجه عمومی، در حقیقت خمس نه تنها یک امتیاز براي سادات نیست بلکه یک نوع کنار زدن آنها، به خاطر مصلحت عموم و به خاطر اینکه هیچ گونه سوء ظنی تولید نشود می باشد.
پیام های آیه
- همان گونه که غرامت شامل هرگونه ضرر است غنیمت هم شامل هرگونه درآمد است
- غنیمت به خاطر رسالت و مقام حکومت است نه شخص
- حکومت و رهبری برای تبلیغ و رسالت بودجه لازم دارند
- خمس واجب است گرچه غنائم کم باشد
- ایمان عامل ایثار است
- گذشت از مال آنقدر دشوار است که گاهی جهاد کنندگان هم در آن می مانند
- محرومان و حکومت اسلامی مالک بیست درصد سود مردم اند
- خداوند نیاز به سهم ندارد. ذکر سهم خدا برای حاکمیت ولایت خط خدا و رسول است
- محرومیت زدایی از برنامه های اسلام است و باید از ثمره جهاد و غنائم به سود فقرا گام برداشت
ماخره
از همه کسانی که این تحقیق ناچیز را مطالعه کردند تقاضا دارم در جهت کامل کردن این تحقیق تا جایی که می توانید به توصیه های زیر عمل کنید :
- می توانید در قسمت کامنت های سایت سوالات و یا نکاتی را بنویسید که برای بقیه مفید باشد ضمنا سوالات شما عزیزان در اسرع وقت در کامنت های سایت پاسخ داده خواهد شد.
- می توانید اگر علاقه به این موضوع دارید تحقیق را بعد از من ادامه دهید و....
- اگه انقاد و یا پیشنهادی دارید در کامنت های سایت مطرح کنید و...
- اگر قسمتی از تحقیق فوق را نفهمیده اید در کامنت ها مطرح کنید
- و....
یا علی
منابع
- قرآن کریم
- تفسیر نمونه جلد هفتم
- تفسیر المیزان جلد دوم
- تفسیر جوان جلد دهم
- مفاتیح الحیات
- نهج البلاغه
- تفسیر نور جلد چهارم
- تفسیر نفیس جلد چهارم
- برگزیده تفسیر نمونه جلد دوم
- خلاصه تفسیر جوان جلد سوم
- وسائل الشیعه
- سایت اینترنتی ویکی پدیا
- آموزش احکام ویژه پسران
- معلمان ، دانش آموزان ، و...
