خلاصه :

نماز شب

پیامبر اکرم {ص}: إِذَا قَامَ الْعَبْدُ مِنْ لَذِیذِ مَضْجَعِهِ وَ النُّعَاسُ فِی عَینَیهِ لِیرْضِی رَبَّهُ بِصَلَاةِ لَیلِهِ بَاهَی اللَّهُ بِهِ الْمَلَائِکةَ وَ قَالَ أَ مَا تَرَوْنَ عَبْدِی هَذَا قَدْ قَامَ مِنْ لَذِیذِ مَضْجَعِهِ لِصَلَاةٍ لَمْ أَفْرِضْهَا عَلَیهِ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ. (ترجمه: هنگامی که انسان از بستر لذتبخش خود برخیزد در حالی که چشمانش خواب آلوده است برای اینکه با نماز شبش پروردگار خود را خشنود کند، خداوند در مقابل فرشتگانش به او می‌نازد و می‌فرماید: آیا بنده مرا نمی‌بینید که از رختخواب گوارایش برخاسته برای نمازی که من بر او واجب نکردم. گواه باشید که او را بخشودم.)

وسائل الشیعه، ج۸، ص: ۱۵۷

نماز شب مهم‌ترین نماز های مستحبی است که ۱۱ رکعت دارد و وقت آن پس از نیمه شب شرعی تا طلوع فجر است. بنا بر آیه «وَمِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّک» نماز شب بر پیامبر اکرم {ص} واجب و بر سایر مومنان مستحب است. در روایات بر اهمیت آن تأکید شده و آن را شرف مومن، کفّاره گناهان ، برطرف کننده وحشت قبر و ضامن روزی معرفی می‌کند و توصیه شده در صورت گذشتن وقت، قضای آن خوانده شود.

الزامی برای خواندن همه ۱۱ رکعت وجود نداشته و می‌توان کمتر خواند، که در این صورت خواندن سه رکعت آخر (دو رکعت نماز شَفع و یک رکعت نماز وَتر) فضیلت بیشتری دارد.

نماز شب در قرآن

آیه ۷۹ سوره اسرا خواندن نماز شب را بر رسول اکرم واجب دانسته و آن را مقدمه رسیدن ایشان به مقام محمود معرفی می‌کند: وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی اَنْ یبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً^{[ سوره اسراء–۷۹]}

اگرچه واژه تهجّد که منظور از آن نماز و عبادت در شب است تنها یک بار در قرآن کریم آمده است، ولی در سوره‌های متعدد به شب زنده داری و استغفار سحرگاهی تصریح شده است. آمرزش خواهی در سحر به عنوان یکی از ویژگیهای پرهیزکاران و شب زنده‌داری به عنوان یکی از صفات بندگان خدای رحمان و مؤمنان واقعی به این معنی ناظرند. به خاطر عظمت پاداش نمازشب و شب‌زنده‌داری، مقدار ثواب آن با مقیاس انسانی غیر قابل تعیین دانسته شده است: فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِی لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْینٍ جَزَاءً بِمَا کانُوا یعْمَلُونَ.

در آیه دوم سوره مزمل «قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلًا» (پاره‌ای از شب را بپاخیز) ابتدا پیامبر و به پیروی از ایشان، همه مؤمنان دعوت به تهجد شده‌اند.

نماز شب در روایات

احادیث بسیاری بر اقامه نماز شب تأکید کرده‌اند: پیامبر در وصیت خود به امام علی {ع} سه بار بر نماز شب تأکید کردند: «وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ وَ عَلَیک بِصَلاةِ اللَّیلِ؛ بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب، و بر تو باد به نماز شب» و در جای دیگر خطاب به همه مسلمانان فرمود: «بر شما باد به نماز شب اگرچه یک رکعت باشد؛ زیرا نماز شب انسان را از گناه باز می‌دارد و خشم پروردگار را (نسبت به انسان) خاموش می‌کند و سوزش آتش را در قیامت دفع می‌کند.

اهمیت نماز شب به حدی است که سفارش شده در صورت محروم شدن از این نماز در وقت خود، قضای آن را به جا آورید و ترک‌کنندگان آن را از زیان‌کاران معرفی می‌کند.در سختی و خستگی سفر نیز توصیه شده پیش از خواب این نماز را بخوانند. از برخی احادیث اهل سنت برمی‌آید که نماز شب در اوایل ظهور اسلام واجب بوده و سپس مستحب شده است.

در کلام معصومین، گناه و پرخوری از عوامل محرومیت از نماز شب دانسته شده‌اند.

آثار نماز شب در احادیث

چگونگی نماز شب

نماز شب ۱۱ رکعت است که به این ترتیب خوانده می‌شود:

1. هشت رکعت به صورت چهار نماز دو رکعتی به نیت نافله شب.
2. دو رکعت به نیت نماز شفع که مستحب است در رکعت اول آن سوره حمد و سوره ناس، و در رکعت دوم سوره حمد و سو خوانره فلقده شود.
3. یک رکعت به نیت نماز وتر که بهتر است پس از سوره حمد، سه مرتبه سوره توحید و یک مرتبه سوره‌های فلق و ناس قرائت شود. به طولانی کردن قنوت نماز سفارش بیشتری شده است.^[

مستحبّ است در قنوت نماز وتر برای چهل مومن دعا یا استغفار کند. هفتاد مرتبه ذکر: اَسْتَغْفِرُاللّهَ رَبّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ ، هفت مرتبه : هذا مَقامُ الْعائِذِ بِک مِنَ النّارِ (ترجمه: این است مقام پناه برنده به تو از آتش دوزخ) ، و سیصد بار «اَلعَفو» بگوید (کمتر از این اعداد هم اشکال ندارد) و سپس این دعا را بخواند: رَبِّ اغْفِرْلی وَارْحَمْنی وَ تُبْ عَلی اِنَّک اَنْتَ التَّوّابُ الْغَفُورُ الرَّحیمُ (ترجمه: و به من رحم کن و توبه‌ام را بپذیر، به درستی که تو بسیار توبه پذیر و آمرزنده و مهربانی)

• بافضیلت‌ترین بخش نماز شب، نماز وتر و شفع است و نماز شفع برتر از نماز وتر است.
• وقت نماز شب از نیمه شب شرعی تا فجر صادق است و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر است.

احکام نماز شب

امام صادق(ع): شَرَفُ الْمُؤْمِنِ صَلاتُهُ بِاللَّیلِ، وَعِزُّهُ کفُّ الاَذی عَنِ النّاسِ. (ترجمه: شرافت مؤمن به نماز شب اوست و عزّت و بزرگواری او در خودداری از آزار مردم)

الخصال، ج۱، ص: ۶

1. برای نماز شب می‌توان به نماز شَفْع و وَتر اکتفا کرد، بلکه هنگام تنگی وقت می‌توان تنها به نماز وتر اکتفا نمود.
2. وقت نماز شب از نیمه شب شرعی تا فجر صادق است. و هنگام سحر از سایر مواقع بهتر (دارای فضیلت بیشتر) است و تمامی ثلث آخر شب سحر محسوب می‌شود. و افضل از آن خواندن نماز شب نزدیکی‌های سحر خوانده شود.
3. جایز است انسان نماز شب را نشسته بخواند. ولی اگر می‌خواهد نشسته بخواند بهتر آن است که هر دو رکعت نشسته را یک رکعت ایستاده حساب کند.
4. مسافر و کسی که برای او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند، می‌تواند آن را در اول شب بجا آورد.
5. خواندن سوره در رکعت‌های نماز شب لازم نیست و می‌تواند فقط به خواندن سوره حمد اکتفا کند. (گرچه با سوره فضیلت بیشتری دارد) هم چنین قنوت در رکعت‌های دوم مستحب است و می‌تواند بدون قنوت بخواند.
6. نماز وَتر یک رکعت است و می‌شود آن را بدون قنوت به جا آورد.
7. لازم نیست همه یازده رکعت را پشت سر هم بخواند و در چند نوبت خواندن بهتر است.
8. انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.
9. اگر مشغول نماز شب بود و هنگام اذان شد، اگر چهار رکعت از نماز شب را خوانده می‌تواند بقیه نماز شب را سبکتر بخواند و اگر هنوز چهار رکعت از نماز شب نخوانده، همان دو رکعتی را که شروع کرده تمام می‌کند و پس از آن دو رکعت نافله صبح را می‌خواند و سپس دو رکعت نماز صبح واجب را می‌خواند و پس از آن، باقیمانده نماز شب را قضا می‌کند.
10. قضای نماز شب بر تقدیم آن یعنی پیش از نیمه شب خواندن برتری دارد. بنابر این اگر می‌داند که قضای نماز شب از او فوت نخواهد شد قضا اولویت دارد.

نماز وتر

نماز وَتْر آخرین نماز یک رکعتی از یازده رکعت نماز شب است. این نماز با نماز شفع بهترین بخش از نماز شب و همچنین نماز وتر از نماز شفع برتر دانسته شده است.

کلمه وتر از نظر برخی به سه رکعت نماز شفع و وتر گفته شده است.واژه وتر که واو آن هم با فتحه و هم با کسره‌ خوانده می‌شود به معنای فرد است و در مقابل معنای شفع است.

نماز شفع

نماز شَفْع نمازی دورکعتی و جزئی از نماز شب. نماز شفع در آخر نماز شب، یعنی پس از خواندن چهار نماز دورکعتی خوانده می‌شود. پس از نماز شفع یک رکعت، نماز وتر خوانده می‌شود که نماز شب با آن پایان می‌یابد. نماز شفع و نماز وتر را بافضیلت‌ترین جزء نماز شب‌ می‌دانند.